Streven. Jaargang 11

[p. 537]

Sociale kroniek
Taalbreuk in administratie en bedrijfsleven
Prof. Dr. F. Van Mechelen
Docent aan de Katholieke Universiteit te Leuven

DE groei van de Vlaamse volksgemeenschap naar volle wasdom in de Nederlandse cultuur en een behoorlijk welvaartspeil wordt nog steeds gehinderd door een aantal factoren zowel van institutionele als van particuliere aard. Twee van deze factoren willen wij hier nader ontleden: de verfransing van de administratie en die van het bedrijfsleven.

Beide zijn slechts twee verschillende uitingen van éénzelfde fundamentele werkelijkheid: de sociale taalgrens. Dit verschijnsel is een typische uitdrukking van de verschillende sociaal-psychologische waardering der twee culturen welke in een cultuurdualistisch staatsverband bestaan. Een vrij groot aantal Vlamingen hebben een hogere waardering voor de Franse dan voor de Nederlandse cultuur en gebruiken bij voorkeur het Frans zowel voor hun officiële als voor hun particuliere relaties. Deze Vlamingen zijn echter niet lukraak verspreid in de verschillende lagen der bevolking. Zij vormen geen verticale groep, doch een horizontale. Zij behoren bijna allen tot de hogere inkomstenlaag, omvatten een vrij groot aantal academici en worden talrijk aangetroffen in ondernemerskringen. Algemeen vormen zij in vele gemeenschappen de hogere sociale laag.

Deze sociale taalgrens vertoont een dubbele sociologische tendens. De minderheidspositie van de Vlaamse volksgemeenschap in het Belgisch staatsverband is er duidelijk in merkbaar. Deze minderheidspositie is een van de merkwaardigste welke in de sociologische literatuur zou kunnen verschijnen, doch jammer genoeg nog onvoldoende is ontleed geworden. In zijn opmerkelijk geschrift, Katholieke minderheid en protestantse dominant, geeft Dr. Goddijn O.F.M. een opsommend inzicht in de verschillende minderheidstoestanden. Hij merkt wel uitdrukkelijk op dat niet de numerieke relatie alleen het minderheids- of meerderheidskarakter kan verklaren, doch het Vlaamse geval blijkt hij over het hoofd te hebben gezien. Hierbij gaat het om de situatie van een groep in een cultuurdualistische staat, welke numeriek de sterkste is, doch sociaal-psychologisch blijkbaar door de dominant wordt beheerst. Deze overheersing wordt als zodanig zowel door de dominant als door de minderheid aangevoeld. Ook de stratificatie speelt hierin een niet te onderschatten rol. Om tot een duidelijke afscheiding te komen tussen ‘hogere’ en ‘lagere’ status in het raam van de gehele groep, ligt in Vlaanderen een praktisch middel voor de hand: het gebruik van het Frans, de taal van de sociale dominant.

De verhoudingen tussen de twee volksgemeenschappen en hun leden in de dualistische cultuur- en taalstructuur van ons land spelen zich af tegen deze achtergrond. Langs taalkeuze en taaldiscriminatie is de meerderheidspositie van het Frans in Vlaanderen gedurende decennia sterk op de voorgrond getreden. Deze taal-voorkeur laat zich het sterkst gelden in het bedrijfsleven. Iedere min-

[p. 538]

derheidspositie brengt daarenboven een achterstand, gewoonlijk te wijten aan achterstelling, in de overheidsinstanties met zich mede. Hier weet de dominant zich institutioneel te handhaven en de minderheid terug te dringen. Dit verschijnsel is duidelijk merkbaar in de centrale administratie van de Belgische staat.

Deze enkele sociologische beschouwingen mogen ons natuurlijk niet doen vergeten dat de historische dimensie van de sociale taalgrens ons in ruime mate een verklaring aan de hand doet. Mede als reactie tegen Willem I werd België in 1830 opgericht als een Franstalige staat. De verfransing had echter reeds veel vroeger ingezet. Historisch staat het overigens vast dat de periode der Verenigde Nederlanden (1815-1830) voor het Nederlands slechts een verademing heeft betekend. In ieder geval greep de verfransing van de Belgische staat zeer diep in. Het wil ons voorkomen dat zonder de ‘militant-romantische’ vleugel van de Vlaamse Beweging en zonder het aanzienlijk analfabetisme van de grote massa boeren en arbeiders in de 19e eeuw het Nederlands thans in België nog slechts een curiosum zou geweest zijn. De Vlaamse Beweging vond een sterke bondgenoot in de sociale beweging en de algemeen democratische geestesgesteldheid. Aarzelend zouden taalwetten voor het onderwijs, het gerecht en het leger worden doorgevoerd. Geleidelijk werd het basis-leven in Vlaanderen vernederlandst. Het langst zouden uitblijven: de vernederlandsing van het hoger onderwijs en een (gedeeltelijk) voldoening schenkende taalwet voor de administratie. Deze beide verwezenlijkingen zijn nauwelijks een kwarteeuw oud.

Vijfentwintig jaar is een erg korte tijd om de gewoonten van een groep te veranderen, om vooroordelen aan kant te zetten en zich in nieuw institutionele vormen in te leven: een te korte tijd om reeds te kunnen spreken van een aflossing der generaties. Nog hebben geen vader en zoon beide universitaire studies in het Nederlands kunnen doen. Nog zijn de 25 jaar geleden in de administratie getreden Vlamingen niet tot de hoogste functies kunnen opklimmen.

Het vereist een aanzienlijke dosis doorzettingsvermogen en moed om te breken met de gevestigde opvattingen. Om deze moed te kunnen opbrengen in een andersgezind milieu dienen zeer sterke prikkels aanwezig te zijn of moet men een non-conformistische persoonlijkheid bezitten. Het is echter een niet te ontkennen feit, dat het gemiddeld Vlaams bedrijf lijdt aan een overdreven conservatisme op het algemeen bedrijfseconomisch plan. Nog houdt men vast aan oude machines, nog zweert men bij overgeleverde technieken, nog blijft de personeelsleiding dezelfde sinds het doorgewinterd paternalisme. In deze algemene geesteshouding kan het dan ook geen verwondering wekken, dat men traditioneel ook aan de taal blijft vasthouden. Bij een verdere bespreking van de problematiek van het verfranst bedrijfsleven in Vlaanderen mag men deze samenhang niet vergeten: het algemeen conservatisme is een mede-verklarende factor.

In de administratie speelt deze inertiekracht zo mogelijk een nog grotere rol. De dominerende groep houdt jaloers vast aan haar verworven rechten en beschouwt iedere afwijkende maatregel als een bedreiging. De dominant heeft alle hogere posities bezet en de opgang van de Vlaamse ambtenaren in de eerste categorie werd eerst vergemakkelijkt door het statuut der ambtenaren van 1937, dat echter door oorlogsomstandigheden nog slechts gedurende vrij korte tijd in zijn geheel is toegepast. Zelfs op dit ogenblik zijn alle regularisatiemaatregelen nog niet uitgevoerd. Bovendien hebben veruit de meeste ‘Vlaamse’ hogere ambtenaren hun studies geheel of gedeeltelijk in het Frans gedaan, zodat deze

[p. 539]

taal hun, vooral voor de specifieke terminologie, meer ligt. Dit heeft het ‘normale’ overwicht van het Frans nog aanzienlijk versterkt.

Wij zijn uitgegaan van de stelling dat de verfransing van de administratie en van het bedrijfsleven onderling verbonden zijn als onderscheiden uitingen van de ‘sociale taalgrens’. Beide verschijnselen beïnvloeden elkaar onderling.

Beschouwen wij vooreerst de invloed welke van het verfranst bedrijfsleven uitgaat op de administratie. Het is eenieder bekend, dat steeds weer dezelfde uitvlucht wordt gebruikt door de ministers wanneer zij in of buiten het parlement worden ondervraagd over de onevenwichtigheid op hun departement: zij verschuilen zich achter de bewering dat een groter aantal Franssprekenden in de administratie nodig is om een rationele afwerking der te behandelen zaken mogelijk te maken. De meeste dossiers worden immers in het Frans overgelegd, de meeste inlichtingen in het Frans gevraagd, enz. Dit gebeurt ook, zo gaat de minister dan verder - en hier wordt het antwoord scherp en voor de interpellant bitter - met stukken, brieven en dossiers die uitgaan van het bedrijfsleven in Vlaanderen. Objectief gezien lijkt er dan ook een zeker motief aanwezig te zijn om meer Franssprekenden in de administratie op te nemen. Van uit een juistere visie van de overheidsdiensten t.a.v. de twee cultuurgemeenschappen gaat dit echter niet op. Hoe dan ook, de gewoonte van een groot deel van het Vlaams bedrijfsleven om met de openbare besturen contact te nemen in het Frans, blijkt funest te zijn voor het evenwicht in de administratie. De ministers en de hogere ambtenaren vinden er een middel in om de publieke opinie te sussen. De ambtenaren van de Nederlandse taalrol zelf zien er hun eigen positie ten zeerste door verzwakt. Hun gewettigde eis om dergelijke dossiers in het Nederlands af te handelen verwekt administratieve moeilijkheden, vereist een dubbele inspanning van de vertaaldienst, enz. Overigens brengt dit hen in een vervelende minderheidssituatie. Er is veel moed toe nodig om steeds weer opnieuw als bescherming voor zichzelf de stipte toepassing der taalwet op te eisen: zij staan hierbij meestal immers tegenover een meerdere, die een min of meer sterke invloed kan uitoefenen op een eventuele latere bevordering.

Andersom werkt de verfransing van de administratie die van het bedrijfsleven in de hand. Op de vraag waarom zo vele Vlaamse bedrijven en zo veel Vlaams publiek hun toevlucht nemen tot Frans contact met de administratie, blijkt steeds juist een der redenen precies te liggen in de verfransing der bestuursorganen van de staat. Men verwacht beter en vlugger gehoor te vinden wanneer men zich in het Frans tot de administratie wendt. Gewoonlijk ten onrechte: Vlaamse ambtenaren behandelen immers bij voorkeur Nederlandstalige dossiers, terwijl Waalse ambtenaren gewoonlijk de voorkeur geven aan (Franstalige) dossiers uit Wallonië. De invloed is echter nog directer. Wanneer iemand, particulier of bedrijf, een belangrijke zaak ‘er bij de administratie wil doorhalen’, wordt de betrokken dienst te Brussel bezocht. Hierbij tracht men dan in contact te komen met de verantwoordelijke hogere ambtenaar, die in de meeste gevallen een Franssprekende is. Aldus wordt de gewoonte versterkt om zich steeds van het Frans te bedienen. Daar deze gewoonte overeenkomt met de ‘normale’ administratieve taal van het bedrijfsleven in Vlaanderen, verwekt dit in het bedrijf geen moeilijkheden of spanningen. Indien er een gewoonte of verplichting bestond om ten minste de staatsbesturen in het Nederlands te contracteren, zou hieruit een feitelijke druk op de hele bedrijfsadministratie kunnen ontstaan.

[p. 540]

Wij staan hier dus voor een krachtige wederzijdse versterking van de verfransingstendens bij administratie en bedrijfsleven. Het is een vicieuze cirkel welke noodzakelijk op een of ander punt moet worden doorbroken. Zolang de verfransing van het bedrijfsleven de gezondmaking van de administratie vertraagt en omgekeerd de verfranste administratie de verfransing van het bedrijfsleven helpt bestendigen, zal het moeilijk zijn om in een van deze twee sectoren tot een bevredigende toestand te komen. Het schijnt dan ook onontbeerlijk om in de keuze van de middelen beide sectoren tegelijk onder ogen te zien en hervormingen voor te stellen in beide tegelijk.

Ontleden we even verder de gevolgen van de taalbreuk in administratie en bedrijfsleven, in het bijzonder op ‘sociaal’ en ‘cultureel’ plan.

In de eerste plaats ontneemt de taalbreuk ons jaarlijks een vrij groot aantal arbeidsplaatsen. Volgens de gegevens van het Nationaal Instituut voor Statistiek zijn er voor alle categorieën van staatsambtenaren meer eenheden op de Franse dan op de Nederlandse taalrol ingeschreven: in de vierde categorie 48% op de Nederlandse taalrol, in de tweede categorie nog slechts 45%, en in de eerste is het nog minder gunstig. Daarbij dient men niet alleen rekening te houden met de louter numerieke verhoudingen, doch daarenboven met de relatieve waarde van de diverse functies: er bestaat vanzelfsprekend een onderscheid in belangrijkheid tussen een secretaris-generaal en een secretaris van administratie, tussen een directeur en een directeur van bestuur. Oud-minister G. Van den Daele heeft voor het eerst, naar ons weten, een dergelijke kwalificatie trachten te benaderen in zijn bekende publikatie over het taal(on)evenwicht in de rijksbesturen. Bij een dergelijk kwalitatief onderzoek komt de achterstand van de Nederlandstaligen nog scherper tot uitdrukking. De vier jaren van linkse regering hebben deze toestand in het geheel niet veranderd. De Vlaamse socialisten en liberalen hebben slechts aan partijdige benoemingen gedacht en zich weinig om een gelijkstelling tussen Walen en Vlamingen bekommerd. De Waalse ministers hebben op een niets ontziende en onbeschaamde wijze een nog sterker overwicht van het Franssprekend element doorgevoerd.

De achterstand kan op een andere wijze nog sprekender naar voren worden gebracht. Het aantal Nederlandssprekenden beloopt in ons land ca. 55 à 60% der totale bevolking. Een numerieke en zelfs een kwalitatieve gelijkheid op de taalrollen van de overheidsdiensten zal dus nog steeds een achterstand betekenen. Het verschil tussen Vlaanderen en Wallonië inzake demografische evolutie zal deze relatieve achterstand van de Nederlandssprekenden nog meer accentueren, indien er geen afdoende maatregelen worden genomen.

Het bedrijfsleven komt tot een zelfde discriminatie van de Nederlandssprekenden, ofschoon het moeilijker is om hier precieze cijfers aan te halen. Er zijn inderdaad nog te weinig onderzoekingen verricht om de toestand op dit gebied klaar voor ogen te hebben. Door studenten van de Sociale Scholen te Heverlee zijn vorig jaar gelukkig een aantal enquêtes ingesteld bij de bedrijven met meer dan 200 werknemers in de arrondissementen Gent, Aalst en Eeklo. Uit deze onderzoekingen kunnen op zijn minst hypothesen worden afgeleid voor verdere wetenschappelijke navorsing. Deze hypothesen zouden als volgt moeten geformuleerd worden: 1. op het niveau van de arbeiders is het bedrijfsleven in Vlaanderen homogeen Nederlands; 2. naarmate hogere hiërarchische lagen van het bedrijf worden bereikt wordt de invloed en het gebruik van het Frans sterker en

[p. 541]

meer verspreid; 3. perfecte of degelijke kennis van het Frans is voor het merendeel der kaders en bedienden onontbeerlijk en vormt een belangrijke discriminatiefactor; 4. ook voor de bevordering van de arbeiders heeft de kennis van het Frans een sterke selectieve functie; 5. met uitzondering van de sociale documenten is de bedrijfsadministratie naar buiten en naar binnen overwegend, zo niet uitsluitend Frans.

Het is niet eenvoudig om te zeggen of deze hypothesen ook betekenisvolle uitslagen zullen geven voor geheel het bedrijfsleven in Vlaanderen. Behoudens enkele gelukkige uitzonderingen schijnt de algemene tendens echter sterk de hierboven geschetste richting uit te gaan. Deze gelukkige uitzonderingen liggen overigens vrij dun gezaaid en zijn verspreid over alle gewesten, over alle bedrijfstakken en over bedrijven van alle aard en grootte. Er is op deze regel wel één uitzondering: de Kempische Mijnen. Deze regionaal gelegen bedrijfstak is in zijn geheel vernederlandst dank zij het cultureel akkoord Limburg in 1952.

We zeiden reeds dat het veel moeilijker is om in het bedrijfsleven de omvang te meten van de aangerichte ‘sociale’ schade. Zeker is het echter, dat, naast een directe discriminatie, ook een economische beïnvloeding niet kan worden geloochend. Deze houdt verband met het verbroken contact en het gemis aan samenwerking tussen de Franssprekende ondernemers en leiders en hun Nederlandstalige arbeiders. De taal-barrière brengt aldus op directe wijze minder economische mogelijkheden voor het bedrijf met zich mede en minder voordelen voor de arbeiders. Erger is natuurlijk de eng conservatieve geest van de meeste kleine en middelgrote bedrijven waarvan juist de taalkloof de meest sprekende uitdrukking is. De economische achterstand van Vlaanderen, welke zich alleen reeds in de lagere loonzones van onze gewesten weerspiegelt, is zonder twijfel aan dit conservatisme te wijten. De vernederlandsing van het bedrijfsleven zou én om de inherente betekenis ervan én vooral omwille van de symbolische afbraak van het conservatisme van bijzondere positieve waarde kunnen zijn voor de economische expansie van dit bedrijfsleven.

De culturele gevolgen van de taalbreuk in de particuliere en de publieke sector liggen natuurlijk direct voor de hand. De administratie bepaalt op verschillende wijzen mede de instrumenten en de geest van het cultureel leven. De onevenwichtige verdeling der toelagen voor wetenschappelijke en artistieke doeleinden over Frans- en Nederlandssprekenden zij daar een voorbeeld van. Dat de geest van de Brusselse middenstand zo sterk Frans ademt en trilt, wordt mede door de verfranste rijks- en gemeente-administratie in stand gehouden. Vooral de kleinhandel, het café-, restaurant- en hotelwezen oefenen hier een zeer nadelige invloed uit, waaraan vooral de brede lagen van het volk onderhevig zijn en welke mede aansprakelijk is voor de onverschilligheid t.o.v. de cultuuropgang. Het groot aantal lagere ambtenaren uit Vlaanderen voert een stroom van culturele minderwaardigheid uit de hoofdstad naar alle Vlaamse gemeenten. Hun Waalse ambtgenoten worden daarentegen door hun administratieve arbeid gesterkt in hun dominerende cultuur- en taalpositie.

Het bedrijfsleven kan een factor van buitengewone opvoedkundige betekenis zijn voor de verspreiding van en opwekking tot het beter taalgebruik en de algemene cultuursfeer van het personeel en de omliggende groepen. Wat het bedrijfsleven, zomin als de administratie, aan zijn personeel echter niet leert en bijbrengt, is - enkele zeldzame uitzonderingen niet te na gesproken - een waardering voor eigen taal en cultuur. Het aangepaste middel hiertoe, het rustig en

[p. 542]

keurig gebruik van het algemeen beschaafd Nederlands, wordt niet alleen niet aangewend, doch, naast de zeldzamer wordende verachting van het Nederlands, blijven de hoogste instanties nog steeds de voorkeur geven aan het Frans. De taalbreuk is ook cultuurbreuk.

Administratie én verfranst bedrijfsleven veroorzaken - naast natuurlijk de onvoldoende industrialisatie - een aanzienlijke relatieve mindere inkomstenverdeling ten nadele van arbeiders en bedienden in Vlaanderen. ‘Arm Vlaanderen’ blijft nog steeds een pijnlijke materiële realiteit, vooral dan relatief gesproken. Dit uit zich op alle mogelijke gebieden, b.v. reeds in het geringer aantal auto's in verhouding tot de bevolking. Dit uit zich vooral in de geringere bezetting van de universiteiten en hogere onderwijsinstellingen. De verhouding tussen Nederlands- en Franssprekende studenten blijft de laatste jaren ongeveer constant rond de 40/60 liggen, terwijl de verhouding tussen de jongeren van beneden de 18 jaar minstens 60/40 is.

Dit geringer aantal Nederlandssprekende studenten maakt natuurlijk het grootste gevaar uit voor de intellectuele, culturele en ook economische ontplooiing van de Vlaamse volksgemeenschap. Niet zonder reden stond de vernederlandsing van het hoger onderwijs na de taalwetten op het program der Vlaamse Beweging. Nu echter betekent de verfransing van administratie en bedrijfsleven een ernstige bedreiging voor de verdere opgang en de toekomstmogelijkheden van de jonge Vlamingen. In vele kringen blijkt reeds een moedeloosheid aan de dag te treden. De kansen voor jonge afgestudeerden in het Nederlands blijken minder groot te zijn. Het is zonder meer duidelijk dat de verdere uitbouw van een ‘universitaire’ stand in Vlaanderen innig verbonden is aan de vernederlandsing van bedrijfsleven en administratie. De jonge afgestudeerden willen in België hun kans lopen en moeten hun kans kunnen lopen met hun Nederlands, zoals afgestudeerden aan de Nederlandse universiteiten dat in Nederland kunnen. Zolang dit niet even gemakkelijk mogelijk is, mankeert er iets aan de Belgische verhoudingen en dienen er onverpoosd pogingen aangewend om deze toestand te verbeteren.

Ook in de middelen om de taalkloof in Vlaanderen te overbruggen kunnen administratie en bedrijfsleven niet worden gescheiden.

De grondslag van de vernederlandsing van het openbaar leven in Vlaanderen dient gezocht te worden in de oprechte eerbiediging van het taal- en cultuurdualistisch karakter der Belgische bevolking, welke dan weer het onderpand uitmaakt van een optimaal samenleven der twee onderscheiden volksgemeenschappen. Dat bovendien technieken moeten worden ontwikkeld, welke het onderling verstaan der twee gemeenschappen kunnen bevorderen, is wel duidelijk. De eerbiediging van het cultuur-dualistisch karakter der Belgische bevolking houdt in dat de overheid niet alleen geen hinderpalen mag handhaven, maar daarenboven alle positieve middelen moet aanwenden om de ontplooiing van beide cultuurgemeenschappen te bevorderen.

In het licht van deze beginselen moeten de nodige praktische maatregelen worden genomen. Het komt ons voor dat de overheid in beide sectoren een uiterst belangrijke rol kan spelen. Voor de administratie is dit zonder meer duidelijk. Ook voor het bedrijfsleven dient er echter naar de overheid uitgezien. Niet dat zij alles vermag. Het Limburgs voorbeeld bewijst de kracht van het geordend particulier initiatief ter zake. Toch mag hierbij niet worden vergeten

[p. 543]

dat ook de provinciale overheid met doortastendheid en volharding moest optreden. Er mag ook wat worden verwacht van de zuivere overredingskracht van werkgeversorganisaties als het Vlaams Economisch Verbond en het Algemeen Christelijk Verbond voor Werkgevers, op grond van bedrijfseconomische argumenten. De syndicale organisaties kunnen druk uitoefenen langs de ondernemingsraad. Dit schijnt tot op heden enkel door het Algemeen Christelijk Vakverbond en dan nog slechts sporadisch te worden gedaan.

De ervaring heeft echter geleerd, dat alleen een zware overheidsdruk in staat is, sinds decennia ingevoerde gewoonten te veranderen en dat zulks in deze omstandigheden nog niet zonder moeite geschiedt. De overheid kan niet verhinderen dat de innerlijke administratie van een bedrijf in een andere taal geschiedt dan die van de streek - al zou zij, naar het Zwitsers voorbeeld, publieke teksten waarin een andere taal dan die van de streek gebruikt wordt, kunnen belemmeren. Wat echter wel mogelijk is en zijn rechtsgrond putten kan uit het sociologisch belang van het groepsbewustzijn der twee cultuurgemeenschappen, is de invoering van de verplichting om alle contacten met de administratie in de taal van de streek te verrichten. Indirect zou een dergelijke maatregel ook de taalverhoudingen in het bedrijf en met andere particuliere instellingen naar de vernederlandsing oriënteren.

Het kritieke punt blijkt echter de administratie zelf te zijn. Als hier de numerieke en kwalitatieve verhoudingen niet veranderen, zal de verplichting voor het bedrijfsleven om zich tot de administratie te richten in de streektaal, in de praktijk ten slotte weinig succes hebben. Dit brengt de absolute noodzaak mede om ook in de administratie structuurhervormingen door te voeren. De beste oplossing lijkt mij erin te bestaan, tot aan de rang van directeur in ieder departement twee eentalige bestuurskaders op te richten, welke volledig eentalig zouden werken. Zij zouden respectievelijk in het Frans de zaken uit Wallonië, in het Nederlands de dossiers uit Vlaanderen te behandelen krijgen. Deze operationele eentaligheid zou natuurlijk ten zeerste bevorderd worden door de hierboven besproken verplichting voor het bedrijfsleven. Boven (of vanaf) de graad van directeur zou de eenheid van rechtspraak en bestuur worden verzekerd door een volstrekt tweetalig kader van hogere ambtenaren. Hun tweetaligheid zou door een hoge commissie van het Vast Wervingssecretariaat gewaarborgd worden. Het onzalige stelsel van taaladjuncten zou hiermede voor goed een einde nemen. Voor de huidige hogere ambtenaren zou een overgangsperiode van ten hoogste vijf jaar worden voorzien om zich aan de nieuwe toestand aan te passen.

Het hele systeem draait langs de kant van de menselijke verhoudingen immers uit op het aanvaarden van de dualiteit door de leden der twee taalgemeenschappen. Deze aanvaarding betekent dat de leden der twee taalgemeenschappen, die voor een ‘openbare’ functie in aanmerking willen komen, de tweede landstaal ten minste zouden moeten kunnen verstaan. Zolang een dergelijke regel slechts door één van de twee groepen als normaal wordt aangezien, bestaat er veel kans dat deze groep, mede hierdoor, in een minderheidspositie wordt gedrongen. Dit is tot op heden het geval voor het Nederlandssprekende deel van de bevolking. Indien men het ernstig meent met een harmonisch samenleven der twee cultuurgemeenschappen in de Belgische staat, dan is het noodzakelijk dat de Franssprekende Belgen ook zouden leren Nederlands te verstaan. Ofwel moeten de twee taalgemeenschappen het eens worden om in hun wederzijdse en algemene staatsverhoudingen een wereldtaal, b.v. het Engels, te gebruiken....