Streven. Jaargang 11

[p. 551]

Religieuze kroniek
Op de vooravond van de Lambeth Conference 1958
Dr. W. Peters S.J.

DE Lambeth Conference is een kerkvergadering van de Anglican Communion; hiertoe behoren de Anglicaanse Kerken, dochter-kerken van de Engelse Staatskerk, in verschillende delen der wereld. Onder normale omstandigheden vindt een dergelijke kerkvergadering plaats om de tien jaren, en het was in 1948 dat een drie honderd en vijftig Anglicaanse Bisschoppen voor de laatste maal bijeenkwamen in het paleis van de Aartsbisschop van Canterbury, gelegen te Lambeth, aan de zuidelijke oever van de Theems in het hartje van Londen. Ofschoon de Aartsbisschop van Canterbury presideert, betekent dit geenszins dat hij het gezag van een paus bezit; de nationale, en zelfs regionale, Anglicaanse Kerken zijn allen autonoom en wat hen bindt aan Canterbury is voornamelijk eenheid van leer (vervat in het zgn. Lambeth Quadrilateral: de bijbel, de geloofsbelijdenis, de sacramenten en de gewijde bedienaars) en eenheid van liturgie (hoofdzakelijk neergelegd in The Book of Common Prayer). Dat eenheid van leer en liturgie ruim speling openlaat voor verschillen, afwijkingen en innovaties zal in de loop van dit opstel duidelijk worden.

Al is Canterbury niet meer dan een lid van de Anglican Communion, er kan geen twijfel bestaan aan het feit dat het toch in uitgesproken mate de toon aangeeft en ook leiding geeft. Dit heeft de geschiedenis van voorgaande Lambeth-bijeenkomsten bewezen, maar het werd nog overduidelijk aangetoond in de bittere controverse over het zgn. South India Scheme, waarbij de erkenning gegeven werd aan een nieuwe kerkgemeenschap in India die een samensmelting was van anglicanen, presbyterianen, congregationalisten en methodisten, van episcopale en niet-episcopale kerken dus. De erkenning door Canterbury (met als gevolg intercommunion, hetgeen betekent het delen in, en uitwisselen onder bepaalde voorwaarden van de toediening der sacramenten en het preken van het woord) werd daarom zozeer gezocht omdat zij als toonaangevend beschouwd werd voor en door de andere leden van de Anglican Communion. Al zal, naar onze mening, de stem van andere kerken van groter invloed zijn dan bij vorige vergaderingen, toch zal de Engelse Staatskerk met het grootste gezag spreken, en zal ook dit jaar de leiding die zij geeft zich bijzonder doen gelden. Het is om deze reden dat wij hier onze aandacht willen richten op het soort leiding dat te verwachten valt, hetgeen neerkomt op een beschouwen van wat er momenteel aan idealen, plannen, zorgen ook, leeft in de Staatskerk.

Ofschoon de twee grote data van de afgelopen tien jaar, te weten 1948 met de Lambeth Conference, en 1954 met zijn Anglican Congress in Mineapolis gehouden, duiden op een preoccupatie met een zeker Pan-Anglicanisme, een hechter aan-één-snoeren van verschillende Anglicaanse kerkgemeenschappen, menen we toch te moeten constateren dat de Staatskerk voornamelijk haar handen vol heeft gehad aan wat binnen haar eigen muren plaats greep. We doelen hiermede niet op de eerste of voornaamste plaats de grote zorgen over het steeds

[p. 552]

teruglopend aantal dienstdoende geestelijken, over een redelijk stipendium voor de clergé, over het sluiten van zgn. redundant churches en andere dergelijke aspecten van het kerkelijk leven. De afgelopen tien jaar vertoonden opnieuw het sterke gisten binnen de kerk, dat onvermijdelijk is waar zulke ver uiteenlopende richtingen als de evangelische, de liberale en de hoog-anglicaanse nooit buiten de band van een wel zeer tengere ‘comprehensiveness’ mogen springen. Periodiek werd dit alles nieuws: we denken b.v. aan aanval en verdediging bij het toelaten tot de sacramenten van hen die een tweede maal huwden na verkregen echtscheiding, aan de ontstellende bitterheid waarmede de priesterwijding als onmisbaar en echt sacrament opnieuw gehandhaafd of ter zijde geschoven werd, aan bijna onbegrijpelijke vrijheden die sommige geestelijken zich permitteren bij het toedienen van het doopsel, natuurlijk ten strengste veroordeeld door hun collega's, aan vergaande romaniserende praktijken op liturgisch terrein die heel evident botsen met zowel letter als geest van het officiële Book of Common Prayer.

Ook heeft de Staatskerk de afgelopen tien jaar een bijzondere activiteit ontplooid door haar gesprekken met andere kerken. Contact werd opgenomen met protestantse kerken op het vasteland, de Scandinavische landen, en zelfs met de Kerk in Rusland, maar voornamelijk concentreerden zich de gesprekken op nauwere eenheid met de zgn. Vrije Kerken in Engeland, en de niet-episcopale Kerk van Schotland. Rapporten verschenen er van zulke gesprekken, en deze konden niet nalaten veel onrust te zaaien, en bij wijlen zag het er uit dat eenheid met vreemden gekocht ging worden met onvrede tussen eigen broeders. Velen leek het alsof versplintering van eigen eenheid een niet te hoge prijs geacht werd voor een fictieve verbroedering met buitenstaanders. Het kan ook moeilijk ontkend worden dat de Staatskerk bereid bleek om grote concessies te doen, niet alleen op het gebied van een - wel erg rekbare - leer en van de liturgie, maar vooral op het gebied van de erkenning van wat nu eigenlijk de ware kerk van Christus is: de Vrije Kerken toch stonden er van meet af aan op niet beschouwd te worden als een soort stiefkind dat ver van huis is afgedwaald en de weg naar huis helemaal kwijt is; en evenmin toonde de Schots presbyteriaanse Kerk enige neiging zich zelf als dwalend of ketters te beschouwen.

Te oordelen echter naar de ruimte in de pers heeft het de schijn dat de Staatskerk misschien in dezen juister de Aartsbisschop van Canterbury voornamelijk is bezig gehouden door de boosheid en arrogantie van de Katholieke Kerk. Nog vers in het geheugen ligt zijn felle aanval op de Katholieke Kerk van mei 1957, waarbij hij min of meer de Paus het voorzitterschap aanbood van een geünieerde kerk. Enkele jaren daarvoor zette hij zijn handtekening onder een minderwaardig pamflet (Infallible Fallacies, 1954), terwijl hij periodiek, zo tussen neus en lippen door, de katholieken een veeg uit de pan geeft, die zelfs zijn eigen geloofsgenoten soms versteld doet staan. Een bepaalde techniek valt in deze aanvallen te constateren. Wanneer ‘apartheid’ door iedereen verafschuwd wordt, wordt de Katholieke Kerk als het ware Zuid-Afrika binnengesleept; wanneer de kranten vol staan van verzet tegen totalitaire staatsvormen, betrekt vroeg of laat de Aartsbisschop de Kerk hierbij; wanneer er in de kranten naar aanleiding van een rapport over echtscheiding uiting gegeven wordt aan zekere bezorgdheid, kan men verwachten dat de Aartsbisschop zal laten horen dat de Katholieke Kerk de echtscheiding officieel verbiedt maar in gecamoufleerde vorm toestaat; wanneer een sterke oecumenische drang zich in de wereld openbaart wordt dui-

[p. 553]

delijk gemaakt dat de Katholieke Kerk er nog niet aan toe is zich een idee te vormen van wat gemeenschap in Christus betekent. Men onderschatte de uitwerking van dergelijke aanvallen en onvriendelijkheden niet: de Aartsbisschop is een knap diplomaat, en al wekken zijn woorden hier en daar ongenoegen, de overgrote meerderheid van zijn onderdanen hoort in zijn woorden een echo van eigen mening en eigen verlangen.

De aanvallen op de Katholieke Kerk zijn sinds de laatste Lambeth Conference zo frequent geweest dat de vraag gewettigd is waarom de Aartsbisschop, en daarmee de gehele Staatskerk, enkel numeriek vrij zwakke secties uitgesloten, hiermede zo geoccupeerd is. Er zijn o.i. verschillende oorzaken aan te wijzen. Daar is op de eerste plaats de grote activiteit van de Katholieke Kerk; dit niet alleen door het bouwen van steeds meer nieuwe kerken en scholen, maar ook door de invloed uitgeoefend door de pers, tot in de advertenties toe, radio en televisie, en bovenal, zo komt het ons voor, door de evidente successen van de Katholieke Kerk in zoverre deze zich voornamelijk tonen in een rij van wel uitzonderlijk begaafde en invloedrijke bekeerlingen en in het gezag waarmede katholieken momenteel hun landgenoten kunnen toespreken. Op de tweede plaats vermelden we de grote bezorgdheid van de Aartsbisschop om wat in eigen huis, onder de invloed van Rome, plaats vindt. Het zij voldoende hier te vermelden hoe veel clergymen de Anglicaanse Kerk, meest ten koste van zware offers, verlieten naar aanleiding van de reeds boven vermelde South India Scheme. We beluisteren in de aanvallen van de Aartsbisschop een ernstige waarschuwing gericht tot eigen onderdanen zich toch vooral te hoeden voor de Katholieke Kerk, wanneer Roman Fever, Roomse Koorts, hen te pakken heeft. We kennen zelfs gevallen waar deze waarschuwingen voortreffelijk hebben gewerkt, en net op tijd die twijfel hebben gezaaid ten opzichte van de waarheid van de Katholieke Kerk die de weifelende clergyman nodig had om te blijven waar hij was. Maar de voornaamste oorzaak menen we toch te moeten zien in een, bewuste of onbewuste, reactie op de hechte, onwankelbare positie van de Kerk vooral in zake de leer en de eredienst. Terwijl de Anglicaanse Kerk nimmer de rust kent van het bezit der waarheid, steeds op zoek, steeds zich aanpassend, ontmoet zij overal de rots en het rotsachtige van de Katholieke Kerk. Dat dit een uiterst pijnlijke ervaring moet zijn, is iets wat wij als katholieken nooit uit het oog moeten verliezen. Het is pijnlijk en grievend voor de officiële Staatskerk in eigen land een kerk te moeten dulden (zo nu en dan krijgen de katholieken te horen dat zij slechts een getolereerde secte zijn!) die weigert met haar mee te bidden, die het huwelijk van haar onderdanen met een Anglicaan niet erkent tenzij het voor haar, de Katholieke Kerk, gesloten wordt, die eenvoudig eist dat de kinderen uit een dergelijk huwelijk in het Roomse geloof worden groot gebracht. Daar komt nog bij dat deze in- en opdringerige Roomse Kerk zich niet wenst in te laten met herenigingsgesprekken, en daarmede alle beste plannen en bedoelingen van de Anglicaanse Kerk van meet af aan vrij effectief boycot. En over dit alles heen, de arrogante houding van de katholieken die als voorwaarde van hereniging stellen onderwerping aan de Paus. Men vergete niet: dit alles gebeurt in Engeland, onder het oog van de Aartsbisschop en ten aanschouwen van de gehele officiële Staatskerk.

Mogelijk dat we nu naast een beter begrip van de frequente en bittere aanvallen op de Katholieke Kerk ook een helderder idee hebben gekregen van de hartstochtelijkheid waarmede de Aartsbisschop zich werpt op talks met vertegen-

[p. 554]

woordigers van verschillende kerken, in eigen land en daar buiten. We beweren niet dat hij een eenheid der kerken wil stichten als tegenwicht tegen Rome; wel menen we dat jaloersheid op en vrees voor Rome mede een motief zijn om alle krachten in te zetten voor de oecumenische beweging. Krachten worden niet gespaard, maar evenmin kosten.

Uit de gesprekken met andere kerken is toch duidelijk geworden tot welke concessies de Anglicaanse Kerk bereid is; het doet soms denken aan doctrinaire zelfmoord. Maar terwijl ze met de ene hand bereid is deze hoge som te betalen, houdt ze met de andere hand krampachtig het juweel vast van de éne, ware, katholieke kerk in Engeland te zijn, een directe voortzetting van de kerk van St.-Colomba, St.-Alban, St.-Augustinus en Beda: een bewering juist nu bijzonder geliefd in Anglicaanse apologie en polemiek; de Aartsbisschop van Westminster, Mgr. Godfrey, refereerde hieraan toen hij het vorig jaar indirect antwoord gaf op de aanval van Aartsbisschop Fisher. Men krijgt echter de indruk dat ze de hand zo krampachtig gesloten houdt omdat zij het juweel niet nauwkeurig durft te bezien, uit vrees dat het een doodgewone steen zou blijken te zijn. Het is dan ook niet zo erg verwonderlijk dat in deze decade van gesprekken met andere kerken en schijnbaar onoverkomelijke moeilijkheden op doctrinair gebied, de Anglicaanse Kerk zich met zekere voorliefde beweegt naar het terrein van praktische zielzorg en de praktijk van de liturgie. Maar ook dit terrein is vol voetklemmen. Het gebruik van paramenten en wierook, het vieren van Allerzielendag, het invoeren van nieuwe heiligen in de kalender, mogelijk zelfs van canonisatie, geven de Anglicaanse Kerk iets van althans het uiterlijk van de oude pre-reformatiekerk, maar ze geven haar ook een sterkere Roomse kleur, en waar Rooms zich voordoet, is er steeds het gevaar voor Roomse koorts. De komende Lambeth Conference kan dit dilemma niet omzeilen, maar we betwijfelen sterk of er met succes genavigeerd kan worden.

Uit het bovenstaande is, naar wij hopen, duidelijk geworden dat de Anglicaanse Kerk op het komende congres wel met gezag zal kunnen optreden; dit is nu voornamelijk de vrucht van geschiedenis en ontwikkeling der verschillende Anglicaanse Kerken; ze zal echter weinig leiding in positieve zin en richting kunnen geven. We zijn hierop al enigszins voorbereid door hetgeen op het Anglican Congress van 1954, een soort miniatuur, en voorbereiding op de eigenlijke, Lambeth Conference, waaraan ook leken deelnamen, naar voren kwam. Men is huiverig voor wat genoemd wordt over-precision and over-definition, maar een goede verstaander heeft in dezen aan dit woord meer dan genoeg. Het werkprogramma dat de kerkvergadering wordt voorgelegd vraagt echter voornamelijk precisie en accurate definitie.