Streven. Jaargang 11

[p. 555]

Wetenschappelijke kroniek
Prof. Dr. W. Talloen S.J.
Problemen rond Antarctica

OP de plaats waar de Atlantische, de Stille en de Indische Oceaan samenvloeien, 3000 km van Kaap de Goede Hoop en 2400 km van Tasmanië, strekt zich het Zuidpoolcontinent uit, ongeveer zo groot als Europa en de V.S. van Amerika samen, ca. 14 miljoen km². Het lange Graham- of Palmerschiereiland poogt de hand te reiken aan Kaap Hoorn, doch tussen deze twee punten gaapt nog een ruimte van 1000 km, de Drakestraat.

Voor wie fotografisch denkt, is Antarctica het negatief van de Noordpool. De Noordpool is een zee omringd met land, de Zuidpool een continent door zee omzoomd. Twee diepe inhammen, de Ross- en de Weddellzee, verbreken de haast ronde vorm van dit vasteland. Ze schijnen naar elkaar toe te groeien, wat de onderzoekers lange tijd heeft doen vermoeden dat ze onder de gletschers elkaar wellicht raken, doch de recente ontdekking van het Edith Ronneland aan de Weddellzee schijnt deze hypothese weinig kans te laten.

In het oosten vertoont het Zuidpoolplateau veel verwantschap met het tafellandschap van Afrika, in het westen is het vermoedelijk de voortzetting van het tertiaire Andesgebergte. In het oosten heeft het een onderbouw van graniet, metamorfe gesteenten en horizontale sedimenten van cambrische, devonische en mesozoïsche oorsprong, in het westen sedimenten van Jura en Krijt evenals vulkanische gesteenten. Gebergten van 2500 tot 3000 m zijn er geen zeldzaamheid; in Queen Maudland en Mary Byrdland liggen bergen van meer dan 4000 m. Onder een reusachtige ijskap, van gemiddeld 1600 m, op vele plaatsen 3500 à 4000 m, ligt alles prima geconserveerd. De zwaartekracht stuwt het ijs naar de kust, waar grote stukken afbrokkelen. Als reusachtige tafelijsbergen van 100 km lang, 100 km breed, 100 m dik, drijven die af, met de zeestromen mee. Negentig procent van al het wereldijs ligt op het Zuidpoolgebied. Het smelten van enige meters dezer enorme laag heeft een invloed op het niveau der wereldzeeën (smolt al het ijs weg, dan zou het zeeniveau 50 m stijgen), op havens en kuststreken.

En toch ligt het Zuidpoolcontinent niet helemaal onder het ijs. In 1947 ontdekte een vliegtuig van de operatie ‘High Jump’ 8000 km² ijsvrij land met drie zeer grote en een twintigtal kleinere meren: de diepgroene en blauwe wateren van de Bungers Oasis. Verwantschap dringt zich op met het vulkanische IJsland. Toen de eerste ontdekkers zich in de Rosszee binnen vochten, stuurde de Erebusvulkaan rookpluimen het luchtruim in.

Hier heerst het guurste klimaat ter wereld: over heel het jaar een temperatuur-gemiddelde van - 25°C., in januari - 21°C., in juli - 43°C. Dat het kwik het nulpunt nadert, is een zeldzaamheid. Op 21 augustus 1956 signaleerden de Russen - 40°C. op Queen Maryland, - 66°C. op Pionerskaya. Dit alles gaat gepaard met winden van 160 à 200 km uursnelheid: de gevreesde blizzards. Op 13 september 1956 gaf een radiosonde op 22 km hoogte een westenwind aan

[p. 556]

van 576 km per uur. Plantaardig leven ontbreekt hier, op een paar mossoorten na. Geen landzoogdieren. De karakteristieke vogel is er de pinguin, de clown der poolstreken. Reuzenstormvogels en albatrossen doorklieven de lucht boven de randzeeën en in het water krioelt het van dierlijk leven: voor walvissen, zeehonden en robben, vinvissen, potvissen en zeeolifanten is deze eenzaamheid een paradijs.

Ontdekking

Eerst in 1531 verschijnt Antarctica op de kaart. Alle landen ten zuiden van de toen bekende wereld gelegen werden Terra Australis genoemd. In de 18e eeuw krijgt James Cook van de Britse admiraliteit de opdracht, het grote zuidelijke vasteland te verkennen. In december 1772 ontdekt hij op 50^o Z.B. de eerste ijsberg (op 50^o N.B. wordt de champagne vervaardigd); hij is de eerste die de Zuidpoolcirkel passeert. Zijn conclusie is: ‘Terra Australis’ bestaat, doch de klimaatstoestanden zijn er zo slecht, dat men er niet aan denken kan om in dit gebied door te dringen.

In 1819 ontdekken de Russen Fabiaan von Bellinghausen (Balt van geboorte) en Lazarev het eerste land binnen de poolcirkel: het Peter-I-eiland en Alexanderland. Bij de Zuid-Schetlandse eilanden ontmoeten zij tal van Amerikaanse en Engelse robbenjagers.

James Weddell, J. Biscoe, Dumont d'Urville, C. Wilkes, J. Ross zijn de voornaamste ontdekkers der randgebieden, maar eind 1843 heeft nog niemand voet aan wal gezet.

België, een landje dat slechts heel geringe maritieme belangen en niet eens een vloot van enige betekenis heeft, zet met behulp van medewerkers uit andere landen een expeditie op touw. In januari 1889 bereikt Adrien de Gerlache met zijn Belgica de 71^o Z.B. en laat zich door het ijs insluiten. De volgende poolzomer kwam het schip echter niet los. Een tweede overwintering zou de ondergang betekenen. Dank zij hun energie en vaardigheid slaagden zij erin, een vaargeul in het ijs te hakken en aan de witte hel te ontkomen. Vele wetenschappelijke observaties werden door de expeditie geregistreerd. Nu nog draagt een zeestraat de naam van de Gerlache en is er een Antwerpen-, een Brabant- en een Luik-eiland.

De Noor Karsten Borchevink betreedt in 1900 het eerst het continent. Duitse (von Drygalski), Engelse (Scott, Shackelton), Zweedse (Nordenskjold), Schotse (Bruce) en Franse (Charcot) expedities pogen de pool te bereiken. Op 14 december 1911 te 15 uur plant R. Amundsen de Noorse vlag op het onzichtbaar wiskundig punt, de 90^o Z.B. Een maand later komt Scott bij de pool, ontdekt er de Noorse vlag en de tent van Amundsen. Welke ontgoocheling! ‘Dit is een verschrikkelijk oord en meer dan ontzettend voor ons, die het zo moeizaam bereikt hebben en nu niet eens beloond worden door de wetenschap dat wij de eersten waren’.

Dit zijn in het kort de hoofdmomenten in de ontdekking van de laatste ‘terra incognita’. We mogen deze geschiedenis echter niet afsluiten zonder de naam te vermelden van de op 11 maart 1957 gestorven Richard Byrd. Niet minder dan vijf expedities naar de Zuidpool heeft hij uitgerust: 1928, 1934, 1940, 1946, 1955. Geen mens heeft dit gebied zo vaak betreden. Onder zijn leiding werden 9000 km² land gefotografeerd en in kaart gebracht, 8000 km kusten verkend.

[p. 557]

Internationale geofysische stations

(1)	Argentinië
(2)	Australië
(3)	Chili
(4)	Frankrijk
(5)	Japan
(6)	Nieuw-Zeeland
(7)	Noorwegen
(8)	Zuid-Afrika
(9)	Engeland     - Internationale grenslijnen
(10)	Verenigde Staten
(11)	U.S.S.R.     - Aanspraken van Argentinië en Chili
(12)	België

Op 8 januari 1956 vloog Byrd voor het laatst over de Zuidpool in een geklimatiseerde viermotorige Skymaster. Welk een verschil met 1929! Toen moest er ballast over boord gegooid worden om de 4000 m hoge Maudbergketen te overvliegen. Nu maakte Byrd in enkele uren een tocht waar Amundsen 56 dagen over gezwoegd had.

Waarnemingsstations

In dit Internationaal Geofysisch Jaar (I.G.J.), dat loopt van juli 1957 tot eind 1958¹⁾, staat de Zuidpool weer in het centrum van de belangstelling. Talrijke

1) Cfr. P. Roberts, Waarom een Geofysisch Jaar? in Streven, juni 1957.

[p. 558]

waarnemingsstations zijn er opgeslagen en verschillende naties nemen deel aan een breed opgezet onderzoek.

Argentinië heeft sinds 1904 een meteostation in werking op de Zuid-Orkneyeilanden. In 1925 notifieerde het zijn rechten op een deel van de Falkland Dependencies en op Deception-eiland, beide Engels bezit. Acht Argentijnse stations werken in het kader van het I.G.J.

Australië liet zijn rechten gelden op een deel van Antarctica op 24 augustus 1936. Meteostations werken op Macquarie- en Hardeiland. Een permanente basis is op Mawson gevestigd sinds 1954. De basis voor het I.G.J. ligt op Vestfold Hills, 69^o Z.B. 70^o O.L.

België. Op 12 november 1957 vertrok de zoon van A. de Gerlache naar Breid Bay, 70^o Z.B. 23^o O.L. De Scandinavische schepen ‘Polarhav’ en ‘Polarsirkel’ werden voor die gelegenheid gecharterd.

Chili maakt op 6 november 1940 zijn eisen bekend op een deel van de Falkland Dependencies. In 1947 landde President Gonzalez Videla op het Grahamschiereiland, met een muziekkorps om de politieke eisen van zijn land luidruchtig kracht bij te zetten. Sindsdien zijn er een paar kleine waarnemingsstations gebouwd.

Frankrijk ontdekte in 1772 de Kerguelen-eilanden en eist in 1924 het door Durmont d'Urville verkende Adelialand op. Een private onderneming, ‘Les expéditions polaires françaises’, is er sinds 1950 actief werkzaam.

Japan. De enige Japanse expeditie was die van 1911 ten oosten van de Rossshelf. Zij hebben nu een station gebouwd op Prins-Haraldland, 70^o Z.B. 39^o O.L.

Nieuw-Zeeland. De Ross-sector hoort Nieuw-Zeeland toe sinds 1924. Zijn eerste poolexpeditie is nu vertrokken onder leiding van sir E. Hillary, de overwinnaar van de Mount Everest. Het eerste station is opgeslagen in de buurt van het Rosseiland, het tweede bij Kaap Adare. Sir E. Hillary bereikte de 3e januari 1958 de Zuidpool. Uitgerust met drie Ferguson tractoren legde hij in 71 dagen 2100 km af.

Noorwegen kan er op bogen dat Amundsen de pool ontdekt heeft en heeft de grootste belangen in de walvisvangst. Pas in januari 1939 liet Noorwegen zijn eisen gelden op Queen-Maudland. Zijn observatiestation is gelegen op de Greenwichmeridiaan.

Sovjet-Unie. Sinds von Bellinghausens rondvaart in de antarctische wateren staat de Zuidpool in de belangensfeer van de Russen. Zij bestuderen op het ogenblik zeer aandachtig het logboek van von Bellinghausen. Heeft hij soms nog meer ontdekt? Aanspraken op een of andere sector maakten zij nog niet²⁾, doch evenals de Amerikanen weigeren zij de ‘claims’ der anderen te erkennen. In het kader van het I.G.J. hebben zij zes stations in werking. Drie daarvan zullen er definitief blijven. Naar de laatste tijdingen spelen zij het ginder aardig klaar en denken zij eraan regelmatige vliegtuiglijnen in te leggen van Australië uit naar hun basis. Een Amerikaanse waarnemer is op de basis van Mirny toegelaten.

2) Volgens dagbladinformaties heeft de Sovjet-Unie onlangs de rode vlag geplant op het eiland Zadovski, een der Zuidelijke Sandwich-eilanden door kapitein Cook ontdekt en waarop Groot-Brittannië en Argentinië aansprak maken. Bellinghausen landde er niet 't eerst, wel gaf hij namen aan vier der elf eilanden.

[p. 559]

Verenigd Koninkrijk. De eerste territoriale aanspraak over Zuidpoolgebieden werd door het Verenigd Koninkrijk gemaakt in 1775. Later werd alles nauwkeuriger omschreven en onder de administratie gesteld van de gouverneur der Falklandeilanden: de ‘Falkland Dependencies’. Sedert 1943 zijn tien stations voortdurend in gebruik, waaronder één zeer belangrijk op Deception-eiland. Het hoeft niet gezegd dat politieke redenen, met name de tegenrevendicaties van Argentinië en Chili, hier een zeer grote rol spelen. Dr. Vivian Fuchs, de leider der Engelse expeditie verliet in november 1957 het Shackelton station aan de Weddelzee om zijn transantarctische tocht te beginnen dwars over de Zuidpool heen naar het Scottstation aan de Weddelzee. Hij bereikte de Zuidpool op 20 januari 1958.

Verenigde Staten. Evenals de Russen maken zij geen enkele aanspraak op territoriale rechten, doch de vijf Byrd-expedities getuigen van hun actieve belangstelling. Thans hebben zij minstens zes waarnemingsstations, waarvan er één aan de Zuidpool zelf is gelegen. Een waarnemer van de U.S.S.R. resideert op de basis van Little America.

Zuid-Afrika. Prins-Edward- en Marion-eiland horen Zuid-Afrika toe. Sinds 1948 heeft het er weerstations evenals op de Britse eilanden Tristan de Cunha en Cough. Voor Zuid-Afrika zijn deze meteostations van uitzonderlijke betekenis. Ook strategische aspecten spelen hierin een rol.

Belangstellingsmotieven

De redenen waarom al deze landen zich zo actief voor het Zuidpoolgebied interesseren, zijn velerlei. Zijn de eerste ontdekkers vooral door hun avontuurdrang bewogen geweest, thans maakt het avontuur plaats voor meer zakelijke beweegredenen.

In het kader van het I.G.J. observeren en bestuderen 40 stations de weersomstandigheden van het Zuidpoolgebied uit wetenschappelijk interesse. Daardoor hoopt men een juister inzicht te krijgen in de meteorologie van heel het zuidelijk en zelfs van het noordelijk halfrond. De studie van de kosmische stralen, welke het best waarneembaar zijn op zeer hoge breedtegraden, de radiocommunicaties, de ionosfeer, het aardmagnetisme, de glaciologie en de seismologie, de fotogrammetrie en de geologische prospectie vormen de hoofdbekommernissen van de uitgebreide internationale staf van wetenschapsmensen die aan de onderzoekingen deelnemen.

Economisch gezien is tot nog toe de verkenning van het Zuidpoolgebied het meest gestimuleerd geweest door de ontzaglijke rijkdom der omringende zeeën. Over de minerale rijkdom van het continent zijn we lang niet zo goed ingelicht en zijn reeds vele dwaze hypothesen verspreid. Er is wat steenkool van slechte kwaliteit, wat koper, goud, tin, uranium: dezelfde ertsen die ook in Zuid-Afrika en Zuid-Amerika gevonden worden. Het ziet er dan ook naar uit, dat het nog zeer lange tijd veel voordeliger zal zijn, deze kostbaarheden elders op te delven dan in deze barre uithoek. Tot nog toe is echter nauwelijks 0,2% van het aardoppervlak verkend. De optimisten klampen zich daarom vast aan de verwachting dat in het resterende, nog niet geëxploreerde deel nog belangrijke ondergrondse schatten kunnen ontdekt worden. Dit verklaart mede de wedijver tussen de naties, die willen voorkomen dat op een of andere, wellicht bodemrijke plaats alleen de vlag van een concurrerende natie zou wapperen. In 1867 is Amerika

[p. 560]

nog zo gelukkig geweest, Alaska van de Russen te kunnen afkopen. Een tweede keer zullen zij daar wel niet meer in slagen.

Iemand heeft eens gezegd: de Lybische woestijn heeft als enig exportartikel haar strategische situatie. Heeft de Zuidpool een zelfde strategische betekenis?

Drake Passage tussen Kaap Hoorn en de Zuid-Schetland-eilanden is op dit gebied wel degelijk van belang. Bij een blokkade van het Panamakanaal moeten alle schepen deze route gebruiken. De doorvaart van de ingewikkelde en mistige Straat van Magellaan vergt veel ervaring. De controle over Deception-eiland is vitaal. Gedurende de jongste wereldoorlog gebruikten de Duitse U-boten de kusten van Antarctica en de basis op Kerguelen-eiland om zich schuil te houden en vandaar op de konvooien los te stormen. Daar werden minstens 100.000 ton scheepsruimte, waaronder de Australische kruiser Sydney, gekelderd.

De kortste luchtroute tussen Tasmanië, Kaap Hoorn en Kaap de Goede Hoop loopt over Antarctica. Landingsplaatsen kunnen er voorzien worden. De uitrusting van permanente meteostations op Prins-Edward-, Kerguelen- en Heard-eiland is reeds een werkelijkheid. Of deze luchtroutes ooit het belang zullen krijgen van de poolroutes, valt evenwel te betwijfelen. In het dichtbevolkte en economisch ontwikkelde noordelijk halfrond zullen de polaire routes het halen, doch hier? De landen zijn weinig bevolkt en de grote steden liggen op lagere breedtegraden. Doch dit lege continent kan een geschikte oefenplaats worden voor geleide projectielen en atoomwapens.

Zich niet laten voorbijstreven door anderen, evenveel medezeggenschap hebben wanneer het op verdelen aankomt, zijn politieke hoofdmotieven. Een waarnemer op een andere planeet zou zeker bedenkelijk het hoofd schudden bij het zien van de politieke wedijver in deze uithoek.

Er is reeds een Antarctisch Faschoda-incident geweest. Het in 1944 door de Engelsen gebouwde meteostation van Hope Bay brandde af in 1948. Op 2-2-1952 landde het Engelse schip John Biscou en zette manschappen en materiaal aan land om het station weer op te bouwen. Ze werden echter door Argentijnse mitrailleurs onder vuur genomen en gedwongen onverrichterzake terug te keren. Het incident werd langs diplomatieke weg geregeld. Nu bevinden zich een Argentijns en een Engels meteostation op 100 m van elkaar.

Aan wie behoort Antarctica?

Het Zuidpoolgebied is op het ogenblik in vijf sectoren verdeeld door vijf landen, die er onderling hun soevereiniteit over erkennen: Australië, Nieuw-Zeeland, Engeland, Frankrijk en Noorwegen. Hun rechten baseren zij op drie elementen van het internationaal recht: ontdekking, notificatie van de ontdekking en opeising, administratie van het gebied. Eén stuk, de Pacific-sector, blijft nog beschikbaar.

De U.S.A. hebben de aanspraken der anderen nooit erkend, doch evenmin hebben zij hun eigen onderdanen ooit ontmoedigd om enige aanspraak te maken. In 1938 vroeg President Roosevelt dat het ‘State Departement’ een studie zou maken over de politieke belangen van de U.S.A. in de Zuidpool. Zij wilden toch ook niet lijdelijk toezien hoe de anderen de taart verdeelden. Het sturen en steunen van de Byrd-expedities krijgt in dit verband zijn politieke betekenis. Telkens werden door die expedities voldoende bronzen platen aangebracht op de belangrijke punten, om nakomende avonturiers of onderzoekers duidelijk te maken dat de Amerikanen hun voor waren.

[p. 561]

De Russen passen dezelfde methode toe. Ook hun operaties hangen ten slotte van de ‘good will’ van de andere naties af. Terwijl de U.S.S.R. het met Australië moet stellen en deze samenwerking niet steeds van een leien dakje loopt, schieten de Amerikanen alleraardigst op met de Nieuw-Zeelanders, ofschoon een postzegelruzie ook deze samenwerking wel eens is komen verstoren. (De basis van Little America beschouwde zich als Amerikaans gebied. De Nieuw-Zeelanders lieten echter weten dat zij op hun territorium lag en dat daar dus Nieuw-Zeelandse postzegels dienden gebruikt te worden!). Harewood Field bij Christ Church (N.Z.) is de vliegtuigbasis van de Globemasters C 124, die een regelmatige verbinding tussen de U.S.A., Nieuw-Zeeland en Little America onderhouden.

Buiten de drie boven aangehaalde manieren van inbezitname dient hier ook de ‘sectoren-theorie’ van Poirier vermeld te worden. Deze Canadese senator stelde in 1907 voor, de Noordpoolgebieden en het Noordpoolijs te verdelen tussen de landen die er omheen liggen. Elke sector vormt dan een sferische driehoek waarvan de top de Noordpool, de twee zijkanten de uiterste meridianen van het er omheen liggende land, de basislijn de breedtecirkel van het land is. Aan de Noordpool werd deze verdeling doorgevoerd. De Russen aanvaardden het allergretigst, zij voeren er inderdaad het best mee. Voor de Zuidpoolgebieden gaat deze theorie echter niet op. Mexico met zijn westkust, India en Pakistan, om slechts deze te noemen, zouden aldus aanspraken op Antarctica kunnen doen gelden.

Ten slotte zij nog even het voorstel vermeld van de Chileen Pinochet de la Barra, die een schema ontwierp om Antarctica in vier kwadraten van 90^o te verdelen.

Thans is er sprake van dat de UNO het hele gebied zou internationaliseren en in belangensferen indelen. India dringt er sterk op aan, en wellicht is het de onuitgesproken wens van sommigen groten? Een internationaal regiem zou in ieder geval de volgende punten moeten behelzen:

1.	De waarborg dat op Antarctica geen militaire bases de wereldvrede in gevaar brengen.
2.	Het aanleggen van meteorologische stations die gegevens verstrekken aan alle naties.
3.	De vrijheid van luchtverkeer en landingsplaatsen voor allen.
4.	De verdeling der minerale rijkdommen.
5.	Schikkingen voor het systeem der telecommunicaties.
6.	Het opmaken van een wetgeving voor het regelen der geschillen.

Aldus zouden de woorden van Admiraal Byrd kunnen bewaarheid worden: ‘I am hopeful that Antarctica in its symbolic robe of white, will shine forth as a continent of peace, as nations working together there in the cause of science, an example of international cooperation’.