Streven. Jaargang 86

[p. 613]

Ludo Abicht
De schaamte als begin van de revolutie

‘Die Scham istschon eineRevolution.’ (Karl Marx, Briefe aus den Deutsch-Französischen Jahrbüchern, 1843)

Wie kent de volgende situatie niet: personeelsleden - sociaal en economisch afhankelijken - moeten een officiële vergadering bijwonen, waarop één van hen door de directeur publiek wordt aangevallen en vernederd. Allen zwijgen als vermoord - ze zijn in feite al dood -, kijken naar hun papieren op de tafel en zijn opgelucht dat zij zelf het slachtoffer niet zijn. Ze zouden zich duchtig moeten schamen, maar ook dat doen ze niet.

En omdat wij allen over een minimum aan historische en culturele bagage beschikken is de associatie met het beroemde, aan de theoloog Martin Niemöller toegeschreven gedicht nooit ver: ‘Toen ze de Joden kwamen arresteren, heb ik niet geprotesteerd, want ik was geen Jood.’ Tot we aan de laatste regel komen: ‘En toen ze ten slotte mij kwamen aanhouden, was er niemand meer overgebleven om te protesteren.’

Want uit dezelfde geschiedenis hadden we kunnen leren dat alle begin relatief makkelijk is: een kwaadwillende minderheid komt niet zomaar zonder slag of stoot aan de macht. ‘Het volstaat’, zegt John Le Carré, ‘dat de overweldigende meerderheid van goede en decente mensen zich netjes afzijdig houdt’, de blik afwendt of de gordijnen dichttrekt, wanneer de trei-

[p. 614]

nen met gedeporteerden voorbij denderen. De minderheid heeft meteen begrepen dat de weg naar de macht wijd voor haar openligt.

Dit alles is allang bekend en op een hypocriete manier geruststellend: natuurlijk zou ik hebben geprotesteerd wanneer mijn Joodse buren werden gedeporteerd. Kijk maar naar al die moedige christenen en communisten die opgejaagde medeburgers hebben hielpen onderduiken. Ik weet ook wel dat het op een bepaald moment bijna onmogelijk wordt om nog in te grijpen, maar zo ver zou ik het uiteraard niet hebben laten komen.

Maar dat is nu juist het probleem: wanneer hebben we dit punt bereikt, en waarom hebben we niets gezegd toen het risico nog veel minder groot was? We kunnen ook anders reageren en ons post factum plaatsvervangend schamen voor de generaties die ons zijn voorgegaan en die voor zo'n 95% niet tot de ‘rechtvaardigen’ gerekend kunnen worden. Natuurlijk waren president Sarkozy noch premier Verhofstadt, om maar twee prominente figuren van de ‘sorrycultuur’ te noemen, verantwoordelijk voor de koloniale misdaden in Afrika, maar wat hebben de afstammelingen van de miljoenen slachtoffers aan dergelijke gemediatiseerde schuldbekentenissen? Ze zien een verslag van de plechtigheid op televisie, maar weten intussen ook dat het neokoloniale beleid rustig verdergaat, dat zeer winstgevende contracten over de hoofden van de Afrikanen worden gesloten en dat de vroegere koloniale meesters niet te vies zijn om bepaalde gewapende misdadigersbendes in te schakelen om hun controle over kostbare want zeldzame grondstoffen te verzekeren. Dan beginnen al die ronkende verklaringen steeds meer te lijken op een excuus voor het voortzetten van de uitbuiting én het geruststellen van ons opgeschrikte westerse geweten. Het gaat dus veeleer om een win-win-operatie voor de vroegere kolonialen, zoals altijd gekoppeld aan een zoveelste nederlaag voor de lokale bevolking. Zo is het bijvoorbeeld dulce et decorum (zoet en eervol) de genadeloze afslachting van de oorspronkelijke inwoners van Amerika, Brazilië en Canada te gedenken met officiële tentoonstellingen en gesubsidieerde musea, terwijl de o zo lucratieve olieboringen en agrobusinessprojecten doorgaan en de pijpleidingen gewoon dwars door de sacrale begraafplaatsen van de plaatselijke bevolking worden getrokken. En de overheid bovendien bijzonder krenterig omgaat met de redelijke eisen tot compensatie, indien ze er überhaupt op ingaat. De moralistische sorry-verklaringen gaan hier blijkbaar hand in hand met het negeren van de authentiek morele (en materiële) eisen om een gedeelte van het onrecht goed te maken.

Nee, wat me bewust en ongemakkelijk maakt is het feit dat we in het begin dozijnen redenen hebben om niet in te grijpen, wanneer we het hadden moeten en kunnen doen. Dit is niet de vrijblijvende schaamte voor de woorden en daden van onze voorgangers, maar de schaamte in de beteke-

[p. 615]

nis die Marx eraan gegeven heeft, een schaamte die moed vergt en je pijn doet, omdat je het reële gevaar loopt, te breken met de publieke opinie. Een schaamte die de noodzakelijke eerste voorwaarde is om je in te zetten voor een verandering en verbetering van de huidige (beschamende) situatie. Je moet daarvoor niet alleen breken met de gevestigde opinies, maar bovendien de moed hebben om je dissidentie daartegen ook uit te spreken. Het gaat hier niet om de makkelijk te veroordelen opinies van ‘het klootjesvolk’ van extreemrechts, waar ik niets mee te maken heb, of die van de racisten en blanke supremacisten uit Alabama, Mississippi en omstreken, maar uitgerekend die van de weldenkende clan waartoe ik hartstochtelijk wil behoren, met name het kleine maar exclusieve clubje van de politiek correcte trendsetters en opiniemakers.

Wacht even: is er dan iets verkeerds met politieke (sociale, culturele, logische en wetenschappelijke) correctheid? Vanzelfsprekend en uitdrukkelijk niet, behalve wanneer deze verdedigers van het vrije woord en van de waarden van alle verklaringen van de rechten van de mens sinds 1789 en 1948 een consensus gaan opleggen waar niet meer over gesproken, laat staan gediscussieerd mag worden. En daar wringt mijn schoen: hoe vaak heb ik de laatste decennia niet het gevoel gehad dat er over zo veel zaken nieuwe taboes ontstaan waren die men niet meer in vraag kon stellen op straffe van ostracisme? Ik heb altijd gedacht dat de onderbouwde twijfel aan alle gevestigde waarheden (les idées revues) hét fundament van de Verlichting was, maar dat blijkt niet langer het geval te zijn. In onze westerse samenleving mag ik inderdaad ongestoord twijfelen aan het bestaan van God en (bepaalde) voordelen van de vooruitgang, maar mag ik nog schrijven dat er, tot mijn grootste verwarring, respectabele wetenschappers zijn die de opwarming van het klimaat relativeren? Ik mag en moet de morele schijnheiligheid van de christelijke kerkvorsten aanklagen, maar mag en moet ik ook protesteren wanneer bepaalde islamistische geestelijken tot homohaat aanzetten (‘Zie je nu wel? Hij is aan het stigmatiseren!’)? Ik mag en moet blijven herinneren aan de onmenselijkheid van de Sjoa, maar mag ik dan ook het beleid van Israël in de Bezette Gebieden aan de kaak stellen? (Wat? Nu is hij nog antisemiet ook!’)

Onlangs zond de Duits-Franse televisiezender arte een programma uit ter gelegenheid van ‘Vijftig jaar Vietnam’. Daar was een interview in opgenomen met een Vietnamveteraan uit Worthington, een bijna uitsluitend blank en conservatief stadje in Minnesota. Al in 1969 besefte de jongeman dat hij werd opgeroepen om deel te nemen aan een onrechtvaardige en moreel verwerpelijke oorlog. Maar hij wist ook dat zijn weigering niet begrepen zou worden door zijn vrienden, zijn familie en de enthousiaste patriottische ‘all-American’ gemeente die in die tijd in feite zijn hele wereld

[p. 616]

betekende. Vandaag, een halve eeuw later, bekende hij dat hij nog altijd leed onder de schaamte van zijn vroegere beslissing. Ook hij had toen de solidariteit met zijn milieu, de zogenaamde team spirit, verkozen boven de stem van zijn geweten.

Dat die druk enorm kan zijn, beschrijft ook de Franse filosoof Michel Onfray in zijn in mei 2019 verschenen essay Théorie de la dictature. Daarin probeert hij aan te tonen dat boeken als Animal Farm (1945) en Nineteen Eighty-four (1949) van George Orwell weliswaar de nazistische en stalinistische dictaturen en revoluties van de twintigste eeuw beschreven, maar dat ze met beangstigend succes kunnen worden toegepast op de ontwikkelingen van onze huidige liberaal-democratische samenleving.

Hij heeft het onder meer over de vernietiging van de vrijheid, de verarming van de taal, de afschaffing van de waarheid, het uitdoven en annuleren van de geschiedenis, de ontkenning van de natuur, de verspreiding van een haatcultuur en de drang naar een imperium. Dit kan uiteraard allemaal makkelijk gedocumenteerd worden voor de ‘klassieke’ dictaturen uit het recente verleden, maar Onfray beweert dat al deze kenmerken al discreet tot prominent aanwezig zijn in onze eigen postmoderne wereld.

Twee citaten, één over de proliferatie van de hate speech en één over de verarming van de taal, illustreren zijn stellingen:

Vóór 1789 hadden we het model van de salons en de conversatie, intellectuele plaatsen van herinnering. Daarna verschenen er, met de pers die tijdens de Franse Revolutie ontstaan was, hatelijke kranten die er eerder op uit waren met slijk te gooien dan een vrije en verlichte geest te verspreiden - sommige kranten, de meerderheid, waren die van de koninklijke familie en de monarchie; andere, in de minderheid, waren de acteurs van de Franse Revolutie. De geest van deze agressieve pers werd in de twintigste eeuw op het Web vermenigvuldigd. De conversaties, van de speelplaats tot het presidentiële debat, over die van de nationale Vergadering, zonder die op de televisie te vergeten, beogen niet meer de redelijke en rationele dialoog, maar de vernietiging van de tegenstander - niet eens die van zijn stellingen. (blz. 222-223)
In een wereld waarin de taal verarmd werd door de progressieven betekent de vooruitgang (leprogrès) de reductie van de woordenschat om te schrijven zoals we praten, te praten zoals we denken en te denken zoals je buur praat; men aanvaardt al de dwaasheden van de moderne taal en men jubelt wanneer men de verbale en omslachtige tics ervan overneemt; het is het aanvaarden van de taal van de heerser en de vreugde dat men die onder de knie heeft.

[p. 617]

We hoeven het trouwens niet met alles eens te zijn wat Onfray schrijft, maar zijn verwijzingen naar onze huidige maatschappij zijn vaak pijnlijk herkenbaar. Daarin is hij, zoals elke goede wetenschapper en filosoof, een volgeling van Confucius: wanneer een samenleving de taal (en de adequate definities) verwaarloost of slordig gebruikt, is de ondergang ervan nabij.

Conclusie: ik schaam me dat ik in dergelijke situaties vaak om de lieve vrede en mijn goede reputatie (in een beperkt en select milieu) gezwegen heb en neem me voor, vanaf nu te werken aan de revolutie die noodzakelijk uit deze schaamte moet volgen.