Onze Taal. Jaargang 72

[p. 187]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Spatie bij gradenteken

? Komt er een spatie voor of na het gradenteken: 28 °C, 28°C, 28° C?

! Bij de weergave van temperaturen komt er een spatie voor het gradenteken, bijvoorbeeld 28 °C en 85 °F. Graden Celsius en graden Fahrenheit worden in dat geval als eenheid beschouwd, en de symbolen °C en °F daarom ook. Staat er geen C of F (of een andere temperatuurschaal) achter het gradenteken - bijvoorbeeld bij de weergave van een hoek, of van lengte- en breedtegraden - dan staat er geen spatie tussen het getal en het gradenteken: 90°, 110° N.B.

Niet bij alle temperatuurschalen wordt overigens het gradenteken gebruikt; bij kelvin bijvoorbeeld wordt het weggelaten. Kelvin is de eenheid (symbool: K), niet graden kelvin, en daarom is de gangbare notatie 273 K, niet 273 °K.

Kaperen

? ‘Al die willen te kaap'ren varen moeten mannen met baarden zijn’, zo begint een bekend liedje. Wat betekent kaap'ren?

Mannen met baarden. Folkrockgroep Fungus had in 1974 een hit met hun versie van ‘Kaap'ren varen’.

! Het werkwoord kaperen komt volgens Van Dale (1999) alleen nog voor in de oude verbinding te kaperen varen, een synoniem van kapen (‘schepen veroveren’). Een ander synoniem, dat vroeger vaker werd gebruikt, is te(r) kaap varen. Kapen was in de zeventiende eeuw een officiële bezigheid: in oorlogstijd kon men een machtiging van de overheid (een kaperbrief of commissiebrief) krijgen om vijanden op zee aan te vallen en hun schepen buit te maken. Later kreeg kapen ook de betekenis ‘als zeerover (dus zónder zo'n machtiging) schepen aanvallen om ze buit te maken’. En tegenwoordig betekent kapen voornamelijk ‘onder bedreiging overmeesteren’ (denk aan trein- en vliegtuigkapingen).

Kaperen is ontleend aan het Duitse werkwoord kapern, dat zelf weer is afgeleid van het Nederlandse zelfstandig naamwoord kaper. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT, deel VII, I, 1926) was kaperen ‘in de oorlogsjaren na 1914, met name in de dagbladen, lang niet ongewoon’. Het WNT oordeelde niet mild over dit woord: ‘In 't Ndl. is kaperen (...) een plomp en onvergeeflijk germanisme.’ Inmiddels is het woord uit de omgangstaal verdwenen; het komt alleen in het liedje nog voor.

Burgemeester van/Van Haarenstraat

? Op het naambordje van een straat bij mij in de buurt staat ‘Burgemeester van Haarenstraat’. Moet van niet met een hoofdletter?

! Ja, dat zou hier eigenlijk wel moeten. Volgens het Groene Boekje krijgt het voorzetsel of lidwoord in een achternaam een hoofdletter als er geen naam of voorletter aan voorafgaat. Dat betekent dat er ook een hoofdletter moet worden geschreven als er een functieaanduiding als burgemeester aan voorafgaat: Burgemeester Van Haarenstraat.

Het kan echter zo zijn dat degenen die de naam van de straat hebben vastgesteld - normaal gesproken is dat de gemeenteraad - voor een kleine letter hebben gekozen. In dat geval ligt de naam op die manier vast. Maar het zou omwille van de eenheid wenselijk zijn als ook straatnaamcommissies zich door de spellingvoorschriften zouden laten leiden.

Persoonsvorm bij of

? ‘Binnenkort neem(t) ik of onze adviseur contact met u op.’ Moet hier neem of neemt worden gebruikt?

! In deze zin klinkt neem het best, omdat de persoonsvorm dicht bij ik staat. Zou de persoonsvorm dichter bij onze adviseur staan, dan was neemt een betere keus geweest (‘Binnenkort neemt onze adviseur of ik contact met u op’). Maar de kwestie is niet eenvoudig. Het onderwerp van de zin is ik of onze adviseur; dat is een zogeheten nevenschikking. Bij een nevenschikking met of waarvan de onderdelen een verschillende persoonsvorm vereisen, is het niet altijd duidelijk welke het best gebruikt kan worden. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS, 1997) geeft een aantal problematische voorbeelden: ‘Hij of ik heeft/heb de prijs gewonnen’, ‘De chef heeft gezegd dat jij of ik wel contact opneemt/opneem/opnemen.’ De ANS adviseert in zulke gevallen de nevenschikking te splitsen (‘Hij heeft de prijs gewonnen of ik’) of een andere constructie te gebruiken (bijvoorbeeld: ‘De chef heeft gezegd dat een van ons tweeën wel contact opneemt’).

Licentiëren/licenseren

? Kun je van licentie een werkwoord afleiden (met de betekenis ‘licentie verlenen (aan)’)? En schrijf je dat dan als licenseren of als licentiëren?

! Geen enkel hedendaags woordenboek kent een werkwoord dat bij licentie hoort. Alleen de Spellingwijzer Onze Taal (2002) noemt licentiëren. Die spelling ligt meer voor de hand dan licenseren, omdat er in licentie zelf ook een t zit; vergelijk differentiëren (van differentie), potentiëren (‘verhogen, versterken’; van potentie) en substantiëren (van substantie). Ook in licentiaat, een andere afleiding van licentie, komt de t uit het grondwoord terug.

De vorm licenseren zou correct kunnen zijn als de grondvorm niet licentie maar licensie was; vergelijk ook recenseren bij recensie. Licensie bestaat echter niet. Dat de spelling licenseren in de praktijk vaak voorkomt, is waarschijnlijk te wijten aan invloed van het Engels, dat het werkwoord to license kent.

Licentiëren bestond in ouder Nederlands overigens ook, zij het met een andere betekenis. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT, deel VIII,I, 1916) vermeldt het werkwoord licentieeren, met als belangrijkste betekenis ‘iemand verlof, toestemming geven voor een bepaalde zaak’. Een voorbeeldcitaat dat hierbij gegeven wordt is ‘De Gouverneur... (zal) gelicentieerd wezen, en vry staan, den gemelden debiteur te doen opzoeken’ (1628).