Onze Taal. Jaargang 72

[p. 301]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Het mooiste dat/wat

?Is dat of wat juist in de zin ‘Dit boek was het mooiste dat/wat Wim ooit had gelezen’?

! Zowel dat als wat is mogelijk, afhankelijk van de betekenis. ‘Dit boek was het mooiste wat Wim ooit had gelezen’ is juist als bedoeld is dat Wim ‘dit boek’ het mooiste vond van alles wat hij ooit had gelezen (inclusief tijdschriften, kranten, etc). ‘Het mooiste’ is dan iets onbepaalds, en naar onbepaalde woorden wordt met wat verwezen: alles wat, iets wat, datgene wat, etc. ‘Dit boek was het mooiste dat Wim ooit had gelezen’ is juist als ‘dit boek’ het mooiste bóék was dat Wim ooit had gelezen: het mooiste is dan een verkorting van het mooiste boek, en bij een onzijdig zelfstandig naamwoord hoort het betrekkelijk voornaamwoord dat.

Vergelijk: ‘Die trilogie was het mooiste wat Wim ooit had gelezen’ (het mooiste überhaupt); ‘Die trilogie was de mooiste die Wim ooit had gelezen’ (de mooiste trilogie).

Respectievelijk

?Mag je respectievelijk op de volgende manier gebruiken: ‘Ans en Bea werden eerste respectievelijk tweede bij het zaklopen’?

! De meeste taalnaslagwerken noemen alleen de formulering ‘respectievelijk A en B’. Respectievelijk is daarin een bijwoord dat op een bijzondere manier iets zegt over de nevenschikking: het ‘rangschikt’ de onderdelen daarvan - A en B - in dezelfde volgorde over (de onderdelen van) een opsomming eerder in de zin. In de voorbeeldzin is Ans dus eerste (A) geworden en Bea tweede (B).

Toch wordt respectievelijk steeds vaker als het verbindende element in de nevenschikking gebruikt: ‘A respectievelijk B’. Mogelijk is deze constructie ontstaan doordat respectievelijk verplaatst is naar een plaats bínnen de nevenschikking: ‘A en respectievelijk B’, waaruit dan later het enigszins overbodig geachte en is weggelaten. Dit gebruik is nog niet expliciet in de woordenboeken opgenomen, maar Van Dale (1999) geeft er wel een voorbeeld van: ‘gaven van hoofd en hart, dat is van verstand, respectievelijk van gevoel’. De constructie is zo algemeen dat er volgens ons geen bezwaar tegen bestaat.

Werkwoord bij prognose

?Welk werkwoord hoort bij het zelfstandig naamwoord prognose?

! Het bijbehorende werkwoord is prognosticeren (dus met -nost- en -ceren), en niet prognotiseren, zoals je het vaak tegenkomt. Prognosticeren (‘voorspellen, schatten’) gaat terug op het Latijnse werkwoord prognosticare, net zoals impliceren teruggaat op implicare, domesticeren op domesticare, etc. Het is dus net zo gevormd als diagnosticeren, dat bij diagnose hoort.

De veelvoorkomende (foute) vorm prognotiseren is waarschijnlijk ontstaan naar analogie van hypnotiseren, dat bij hypnose hoort; dit werkwoord is echter ontleend aan het Frans (hypnotiser). In andere woorden die bij prognose en diagnose horen, komt de combinatie -st- ook terug (bijvoorbeeld prognostiek en diagnostisch), terwijl in aan hypnose gerelateerde woorden alleen een t staat (hypnotisch, hypnoticum).

In het Belgisch-Nederlands kent men overigens het verwante, aan het Frans ontleende woord pronostikeren, dat zowel ‘(subjectief) voorspellen’ kan betekenen als ‘deelnemen aan een toto’.

Maanzaad

?Op zondag ontbijten wij graag met maanzaadbolletjes. Laatst vroegen we ons af waar het woord maanzaad eigenlijk vandaan komt. Heeft het iets met de maan te maken?

! Nee. Maan in maanzaad is een ander woord dan maan als hemellichaam. Het betekent ‘papaver’: maanzaad is gedroogd papaverzaad. Dit woord maan is bijzonder oud. Volgens de etymologische naslagwerken stamt het uit een voor-Indo-Europese taal en is het in verschillende Indo-Europese talen bewaard gebleven: in het Oudgrieks bijvoorbeeld als mèkoon, in het Russisch als mak en in het Duits als Mohn. In de meeste talen betekent het zowel ‘papaver’ als ‘maanzaad’. Volgens het Etymologisch dialectwoordenboek (2003) van A.A. Weijnen bestaat maan in Salland en Twente nog als woord voor ‘klaproos’, een papaverachtige plant.

Papaver somniferum, letterlijk ‘slaapbrengende papaver’
Foto: www.med.sc.edu:1000/Sit6selfmed.htm

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) meldt dat het woord maankop voor ‘papaver’ gewoner was dan maan; in oude teksten wordt in plaats van maanzaad dan ook vaak maankopzaad gebruikt. Kop is een plantkundige aanduiding voor onder meer zaadbollen en bolvormige groeiwijzen. Volgens het WNT is maankop ‘eigenlijk de naam voor de onbehaarde, kogelronde zaaddoos van verschillende soorten van het geslacht Papaver, uit insnijdingen in die zaaddoos wordt een verdoovend sap [= opium] verkregen (...); de zaaddoos heet [vanwege de slaapverwekkende bestanddelen] ook slaapbol. Vervolgens wordt maankop ook de naam voor de geheele plant en ook voor het sap.’