Onze Taal. Jaargang 72

[p. 331]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Ton

? Honderdduizend gulden werd ‘een ton’ genoemd. Hoe noem je honderdduizend euro? En vanwaar eigenlijk dat ton?

! Ook honderdduizend euro kan prima met ton worden aangeduid. Deze nieuwe betekenis van ton is te vinden in Het groene woordenboek (2002) en Van Dale pocketwoordenboek Nederlands als tweede taal (2003). Als u bang bent voor verwarring - omdat menigeen bij ton nog aan guldens denkt - kunt u euroton gebruiken. Ook ton euro komt geregeld voor.

Hoe de financiële betekenis van ton ontstaan is, is onduidelijk. Het Etymologisch woordenboek van Van Dale (1997) relateert haar aan ‘het feit dat het gewicht van de gulden van 1840 tot 1945 10 gram was, zodat iem. die een ton bezat 1000 kg geld had’. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is een ton echter een al eeuwen geleden ontstane verkorting van een ton gouds (‘oorspr. een bedrag van fl. 100.000 in goudgeld, vervolgens: wat die waarde vertegenwoordigt’). Het WNT noemt een citaat uit 1640 waarin ‘een tonneken’ al als geldaanduiding wordt gebruikt.

Vrij zijn/hebben

? Wat is juist: ‘Morgen hebben de kinderen vrij van school’ of ‘Morgen zijn de kinderen vrij van school’?

! Beide mogelijkheden zijn juist, maar er kan een klein betekenisverschil zijn.

Hoewel de taalnaslagwerken er geen uitspraak over doen, lijkt vrij hebben in de praktijk een specifiekere situatie aan te duiden dan vrij zijn. Wie zegt: ‘Ik ben vanavond vrij’, laat alleen maar weten dat hij vanavond niets te doen heeft. De uitspraak ‘Ik heb vanavond vrij’ impliceert voor veel mensen dat de spreker normaal gesproken wél iets te doen zou hebben gehad, maar dat zijn (vaste) afspraak of dienst deze avond vervalt. Vrij hebben komt ongeveer op hetzelfde neer als vrijaf hebben.

Terug naar het voorbeeld uit de vraag: ‘Morgen zijn de kinderen vrij van school’ zou dan eerder gezegd worden als het een gewone vrije dag is (zaterdag bijvoorbeeld); ‘Morgen hebben de kinderen vrij van school’ duidt meer op een onverwachte of uitzonderlijke situatie, bijvoorbeeld als er een dag onderwijs uitvalt.

Chocoladeletters

? Waar komt het gebruik vandaan om met sinterklaas chocoladeletters uit te delen?

! In Het Parool van 14 november 1998 heeft Hans Hoekstra daar een lang artikel aan gewijd (dat na te lezen is op www.chocoladeletter.net). De chocoladelettertraditie gaat terug tot het eind van de negentiende eeuw. Er wordt in elk geval al melding van gemaakt in Couperus’ roman Eline Vere (188g): ‘Op elk [tafeltje] lag een naam in chocoladeletters gespeld.’

Al veel eerder bestonden in Nederland koekletters en banketletters; koekletters komen al voor op eetstillevens uit de zestiende en zeventiende eeuw. De traditie van eetbare letters grijpt volgens Hoekstra's bronnen mogelijk terug op een middeleeuws gebruik om leerlingen op kloosterscholen te leren schrijven met behulp van letters van brooddeeg, die ze als beloning mochten opeten. Een andere verklaring is de negentiendeeeuwse gewoonte om sinterklaascadeaus te bedekken met een laken met daarop de beginletter van de naam van het kind, gemaakt van brooddeeg.

Het woord chocoladeletter moet eind negentiende eeuw al vrij populair geweest zijn. In het boek Woordenschat (1899) van De Beer en Laurillard wordt er namelijk een afgeleide betekenis van gegeven: ‘groote, lange, zwarte letters, waarmede de naam van een artist of leverancier op aanplakbiljet, affiche enz. staat uitgedrukt’.

Netto(-)inkomen

? Wat is de juiste spelling: netto inkomen, netto-inkomen of nettoinkomen?

! Juist is netto-inkomen. Netto is oorspronkelijk een bijwoord, en het is gebruikelijk om dit aan het bijbehorende zelfstandig naamwoord vast te schrijven: nettobedrag, nettoregisterton. Maar als daardoor twee klinkers naast elkaar komen die als één klank gelezen kunnen worden, is een streepje nodig: netto-inkomen (vanwege oi), netto-opbrengst (vanwege oo). Dezelfde regels gelden voor combinaties met bruto: brutosalaris, bruto-inkomen, etc.

Foto: Peter Ligtenberg

Netto en bruto worden wél los geschreven voor een bijvoeglijk naamwoord: netto besteedbaar inkomen, bruto nationaal product.

Kerst-woorden

? Krijgen de woorden kerstmis, kerstdag, kerstkind, kerst, etc. een hoofdletter?

! De naam van het feest is met een hoofdletter: Kerstmis. Het verkorte woord kerst is echter ingeburgerd met een kleine letter. Ook samenstellingen met kerst- krijgen in principe een kleine letter: kerstvakantie, kerstboom, kerstfeest, et cetera. Dit geldt ook voor eerste kerstdag, tweede kerstdag en kerstavond.

Kerstkind wordt afhankelijk van de betekenis met een kleine of een hoofdletter geschreven: kerstkind betekent ‘kind dat met kerst geboren is’, Kerstkind is een andere naam voor Jezus als kind; de hoofdletter wordt hier voornamelijk gebruikt om eerbied uit te drukken.

In één geval kan kerstmis een kleine letter krijgen, namelijk als de betekenis ‘mis die met kerst wordt opgevoerd, mis om de geboorte van Christus te vieren’ bedoeld is.