Onze Taal. Jaargang 76

[p. 93]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Eén miljard is/zijn

?Laatst las ik: ‘Eén miljard wereldburgers is aangesloten op internet’. Moet dat is niet zijn zijn?

!Zijn heeft hier inderdaad de voorkeur. Als het onderwerp van de zin een telwoord en een meervoudig zelfstandig naamwoord bevat, staat de persoonsvorm gewoonlijk in het meervoud: tien mensen zijn, drieduizend scholen hebben, etc. Ook één miljard fungeert als telwoord. Het enkelvoud is wel te verdedigen, omdat miljard (ook) een zelfstandig naamwoord is; één miljard wereldburgers duidt dan een groep aan die (als geheel) iets is of doet. Maar heel gebruikelijk is dat niet.

Ook bij miljoen is het meervoud de beste keus, zeker als het om meerdere miljoenen gaat: ‘Acht miljoen mensen keken naar het debat.’

Antraciet(e(n))

?Wat is juist: antracieten aanrechtbladen of antraciete aanrechtbladen?

!Volgens de woordenboeken moet het antraciete aanrechtbladen zijn. Die vermelden namelijk antraciet niet alleen als zelfstandig naamwoord (‘zeer harde steenkoolsoort’), maar ook als bijvoeglijk naamwoord met de betekenis ‘antracietkleurig, zwartgrijs’; de verbogen vorm hiervan is antraciete. Het woord antracieten ontbreekt in de woordenboeken.

Toch doet die vorm erg vertrouwd aan. Antracieten ziet er namelijk uit als een stoffelijk bijvoeglijk naamwoord, vergelijkbaar met bakelieten en granieten (een bakelieten telefoon, een granieten voetstuk). Het probleem is echter dat antracieten dan ‘gemaakt van antraciet’ zou betekenen, en dat is erg ongebruikelijk: antraciet wordt als brandstof gebruikt, maar doorgaans niet als grondstof voor bijvoorbeeld aanrechtbladen.

Maar misschien is de betekenis breder. Stoffelijke bijvoeglijke naamwoorden worden soms namelijk ook als kleurnaam gebruikt: gouden zonnestralen, zilveren haren. Het is daarom niet zo vreemd dat antracieten ook weleens als kleuraanduiding wordt gebruikt; wellicht nemen de woordenboeken dit in de toekomst ook op.

Penthouse

?Mijn ouders wonen sinds kort in een penthouse. Waar komt dat woord vandaan?

!Penthouse heeft niet direct iets met house (‘huis’) te maken. De oudste vorm van het woord is het Middelengelse pentis of pentice, dat een verkorting is van het Franse apentis of apentiz; daarmee werd een bijgebouwtje aangeduid, bijvoorbeeld een loods of schuur. Dit woord gaat terug op het Latijnse werkwoord appendere voor ‘hangen aan’, waar onder meer het woord appendix (‘aanhangsel, bijvoegsel’) vandaan komt. Doordat men het woorddeel -is/-ice in pentis/pentice niet meer begreep en het woord wel met house associeerde, veranderde het woord in de zestiende eeuw in penthouse.

Penthouse gaat terug op het Latijnse appendere, ‘hangen aan’.
Foto: Onze Taal

Aan het begin van de twintigste eeuw kreeg het woord in het Amerikaans-Engels de betekenis ‘exclusief appartement op de bovenste verdieping’. Al in de jaren dertig kwam pent(-)house voor in Nederlandse kranten die over Amerika schreven. De eerste Nederlandse penthouses verschenen rond de jaren zeventig.

Boot of schip

?Zijn boot en schip synoniemen, of is er een verschil in betekenis?

!Het verschil tussen boot en schip heeft voornamelijk te maken met de grootte van het vaartuig. Het Lexicon van de watersport, visserij, koopvaardij, marine en bruine vloot van Jaap van der Wijk (1996) zegt: ‘Doorgaans spreekt men boven de 20 meter lengte van een schip en daaronder van een boot, maar bij “stoomboot” gaat dat alweer niet op.’ Daarbij staat de relativeren de opmerking: ‘Troost u, zelfs de experts zijn niet echt consequent in het “juiste” gebruik van “boot” en “schip”.’

In het Binnenvaartpolitiereglement, dat de verkeersregels voor de Nederlandse binnenvaart bevat, komt de term boot niet voor, behalve in duwboot en snelle motorboot. Er wordt consequent voor schip gekozen, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen verschillende soorten schepen, waaronder ‘klein schip’ (kleiner dan 20 meter), ‘groot schip’, ‘zeilschip’, ‘vissersschip’ en ‘motorschip’.

In stoomboot is volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal een oudere betekenis van boot bedoeld: ‘kleinere zeewaardige vaartuigen met één of twee masten’. De eerste stoomboten waren waarschijnlijk vrij klein; toen ze groter werden, bleef de naam behouden.

Storm aan/van kritiek

?Is het ‘Er barstte een storm van kritiek los’ of ‘Er barstte een storm aan kritiek los’?

!Een storm van kritiek heeft de voorkeur. In de grote Van Dale (2005) vinden we ‘een storm van verontwaardiging, van kritiek, van protesten’, en ook in de praktijk komt storm van vele malen vaker voor dan storm aan.

Woorden die een grote hoeveelheid aanduiden, zoals scala, stortvloed, aanbod, arsenaal en wirwar, worden tamelijk willekeurig met aan of van gecombineerd. Vaak zijn beide voorzetsels mogelijk maar is een van de twee (iets) gebruikelijker, zoals bij scala aan, stortvloed aan en arsenaal aan. Misschien legt aan wat meer de nadruk op de hoeveelheid en minder op de (letterlijke) betekenis van het zelfstandig naamwoord dat ervoor staat. Bij wirwar is van gewoner, omdat de betekenis ‘verward geheel’ vaak nog een rol speelt.

Al met al lijkt aan steeds gebruikelijker te worden. Bij een storm is dat nog niet het geval. Een storm aan kritiek kan niet fout genoemd worden, maar het is beter om het te vermijden.

Op de website van Onze Taal worden meer dan duizend taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.