Onze Taal. Jaargang 76

[p. 296]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Diep()geworteld

?‘Onze bank is diep()geworteld in de agrarische sector.’ Moet diepgeworteld hier één woord zijn of twee?

! Volgens onder andere het Witte Boekje, het Groene Boekje en de grote Van Dale is diepgeworteld één woord. Toch hebben we in uw zin een voorkeur voor een spatie na diep: ‘Onze bank is diep geworteld in de agrarische sector.’

Diepgeworteld (aaneen) wordt doorgaans als bijvoeglijk naamwoord gebruikt, met name als het voorafgaat aan een zelfstandig naamwoord (‘attributief gebruik’): een diepgeworteld wantrouwen, diepgewortelde politieke tegenstellingen. Van Dale omschrijft de betekenis als ‘in de diepte van de ziel of de aard vastzittend’; Van Dale hedendaags Nederlands (2002) noemt als synoniem intens.

Het kan ook naamwoordelijk deel van het gezegde zijn (‘predicatief gebruik’): ‘Het wantrouwen is diepgeworteld.’ Maar als daar een bepaling bij staat die aangeeft waarín iets geworteld is, zoals in de agrarische sector, ben je geneigd die bepaling op geworteld te laten slaan en diep als een apart bijwoord te beschouwen. Dat blijkt het duidelijkst uit het feit dat diep en geworteld vrij makkelijk te scheiden zijn: ‘Onze bank is diep in de agrarische sector geworteld.’

Wielrennen (herkomst)

?Hoe zit het woord wielrennen eigenlijk in elkaar? Er wordt toch niet ‘gerend’?

Als je er wat langer over nadenkt, is wielrennen inderdaad een vreemd woord. Maar ongeveer een eeuw geleden, toen het woord in zwang kwam, was dat anders: toen betekende rennen vrij algemeen ‘zich snel voortbewegen’, en dat kon op allerlei manieren zijn. Volgens het Middelnederlandsch woordenboek (cd-rom, 1998) ging het bij rennen oorspronkelijk om het ‘hard of snel rijden (...) van een ruiter (...), ook van een wagenmenner of voerman, doch bij uitbreiding ook van het paard; in het laatste geval is de betekenis rennen, hardloopen, draven.’ De betekenis ‘hard rijden’ ging later over op fietsers.

Toen het woordenboek van Van Dale wielrennen voor het eerst opnam, in 1914, kreeg het woord de omschrijving ‘rennen op de fiets’, waarin rennen dus nog ‘hard rijden’ betekent. Die betekenis is in de twintigste eeuw kennelijk al snel verdwenen. Sinds 1950 vermeldt Van Dale overigens de omschrijving ‘hardrijden op de fiets’.

Japanse Duitser

?Stel dat je in Japan bent geboren en naar Duitsland emigreert. Ben je dan een ‘Duitse Japanner’ of een ‘Japanse Duitser’?

! Een officiële regel is hier niet voor, en in naslagwerken is er niets over te vinden. Wij vinden dat Japanse Duitser het meest voor de hand ligt, vooral als een Japanner de Duitse nationaliteit heeft aangenomen. De meeste mensen zien het zelfstandig naamwoord (hier: Duitser) als belangrijkste indicatie van iemands nationaliteit. Het bijvoeglijk naamwoord dat ervoor staat, wordt dan geïnterpreteerd als het land waar de persoon in kwestie vandaan komt. Zo worden met Marokkaanse Nederlanders doorgaans Nederlanders bedoeld die uit Marokko komen of Marokkaanse ouders hebben, en geen Nederlanders die in Marokko zijn gaan wonen.

Over één kam gescheerd/geschoren

?Wat is juist: ‘Turken en Marokkanen worden over één kam geschoren’ of ‘Turken en Marokkanen worden over één kam gescheerd’?

Waarom heet de sport waar Eddy Merckx zo goed in was ‘wielrennen’? Er wordt toch niet ‘gerend’?

! Geschoren is juist. Er zijn twee verklaringen voor de herkomst van de uitdrukking over één kam scheren, maar in beide gevallen is scheren een sterk werkwoord. Scheren is alleen zwak in de betekenis ‘ergens vlak langs gaan’ of ‘snel (weg)gaan’, zoals in ‘De F-16 is rakelings over de bomen gescheerd’ en ‘Hij scheerde zich weg.’

Wat zijn die twee verklaringen? De ene wordt onder meer genoemd in het bekende spreekwoordenboek van F.A. Stoett uit 1923: over één kam scheren zou zijn ontleend aan de weverij, ‘zoodat kam hier weverskam beteekent, die breed en fijn is, naar gelang het stuk, dat men weeft, breed en fijn is; eigenlijk wil de uitdrukking derhalve zeggen: de draden spannen (scheren) over denzelfden kam, en daarna bij overdracht: iets op dezelfde wijze behandelen, gelijk beoordeelen’. Scheren is in deze betekenis van oorsprong hetzelfde woord als scheren in de betekenis ‘afsnijden, afknippen’, en wordt dus sterk vervoegd.

Het Groot uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale (2006) noemt echter ‘de kapperswinkel’ als bron. ‘De kapper scheert allen over (vroeger op) één kam: hij gebruikt bij allen dezelfde kam om het hoofdhaar te knippen. De handeling is bekend: de kam wordt tegen het hoofd gedrukt, het haar dat tussen de tanden tevoorschijn komt wordt gelijkmatig en kort afgeknipt.’

Brief- en mailonderwerp

?Krijgt het eerste woord in de onderwerpregel van een brief een hoofdletter of een kleine letter? En hoe zit dat bij e-mails?

! Daarover lopen de meningen uiteen. In elk geval wordt het steeds gewoner om een kleine beginletter te gebruiken, zowel in brieven (na het woord onderwerp of betreft) als in e-mails (in de regel die begint met Onderwerp of Subject).

De Schrijfwijzer (2005) en Zakelijk corresponderen (2002) gaan niet in op e-mailconventies, maar adviseren bij briefonderwerpen een kleine letter. De Vraagbaak Nederlands (2005) en De magische mediamix (2001) houden het op een hoofdletter, zowel in brieven als in e-mails.

Een goede reden om voor het een of het ander te kiezen is eigenlijk niet te geven; ook de genoemde naslagwerken geven geen argumenten. Een hoofdletter in de onderwerpregel valt misschien meer op, maar kan ook opdringerig overkomen. Bij de Taaladviesdienst hebben we enkele jaren geleden de knoop doorgehakt in het voordeel van de kleine letter; in brieven deden we dat overigens altijd al.

Op de website van Onze Taal worden ruim elfhonderd taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.