Tijdschrift van het Willems-Fonds. Jaargang 5

[p. 347]

Waarnemingen bij de totale zoneclips van 28 mei

Het is altijd met vrij groot ongeduld en met de hoogste belangstelling dat de sterrekundigen het oogenblik afwachten eener totale zonsverduistering die, zoo als degene van de maand Mei laastleden, zich in gunstige voorwaarden voordoet; dit is, die in gemakkelijk te bereiken plaatsen kan worden waargenomen en die tevens eene nog al merkbare totaliteit heeft. Er zijn immers nog een aantal feiten welke zich in de onmiddellijke nabijheid der Zon openbaren, die voor alsnog onbeslist zijn of wier uitlegging zich nog laat wachten; en deze kunnen slechts bij totale zoneclipsen opgehelderd worden.

De laatste verduistering was zichtbaar als totaal over de heele lengte eener smalle strook, van een zestigtal kilometers breedte, die zich uitstrekte van het noorden van Mexico tot aan Egypte. De lijn der centrale eclips, die de punten bevatte waar het verschijnsel den langsten duur had, liep over het zuid-oosten der Vereenigde Staten, het zuiden van Portugal en Spanje, het noordelijk gedeelte van Algerië en Tunis. De voornaamste landen der wereld hadden waarnemers heengezonden naar de eene of andere gunstige standplaats: aan de zuid-oostkust van Spanje waren de meeste sterrekundigen, Spanjaarden, Engelschen, Franschen en Russen; te Algiers bevonden zich de bestuurders der sterrenwachten van Marseille, Oxford, Cam-

[p. 348]

bridge, Berlijn, Straatsburg enz., alsook een afgevaardigde van het observatorium van Greenwich. Nederland had twee professoren gezonden naar Georgia; de Amerikanen waren ook in Georgia en in Texas. Echter had de Heer Perceval Lowell, die op zijne eigen kosten het Observatorium Flagstoff heeft ingericht, zich verplaatst naar een eenzaam oord in Afrika met eene volledige verzameling van kijkers, spectroscopen, sterrekundige horloges en photographische toestellen. Al deze geleerden waren met bepaalde waarnemingen gelast en voorzien van de nieuwste, de meest geschikte werktuigen.

Het eerste, wellicht het voornaamste punt dat moest beslist worden, was het al of niet bestaan van eene intramercurieele planeet, van dien hypothetischen Vulcanus waarop reeds van in 1859 door Leverrier de aandacht werd geroepen en die, volgens zijne berekeningen, gegrond op storingen in den loop van Mercurius, zich op een afstand van de Zon gelijk aan de 0,17 van dien van Mercurius zou moeten bewegen. Lescarbault, een liefhebber sterrekundige van Orgères, beweerde, op het einde van 1859, dit klein hemellichaam over de Zon te hebben zien voorbijgaan; doch, in al de volgende totale zoneclipsen, waren al de pogingen om die planeet te ontdekken vruchteloos gebleven.

Voor deze eclips, hadden de waarnemers zich voorgenomen vooral zich van de photographie te bedienen om dit hemellichaam op te sporen; en een ervaren Amerikaansch sterrenkundige, de Heer Pickering, bestuurder van Harvard College, had reeds van in Maart een oproep gestuurd tot zijne collega's van de heele wereld en de volgende beschouwingen in het licht gezet.

1. De optische waarnemingen hebben bewezen dat er geene intramercurieele planeet bestaat wier glans sterker zou zijn dan die eener ster van derde of vierde grootte. Alhoewel men verzekerd is dat er in de nabijheid der Zon zich ontelbare lichaampjes bewegen waaraan men den naam van meteoren

[p. 349]

mag geven, toch heeft men hoegenaamd nog geen bewijs dat er in die streek hemellichamen wentelen die omvang genoeg hebben om den naam van planeet te verdienen.

2. Indien men aanneemt dat bij haren gemiddelden glans, de planeet Mercurius schittert als eene ster van eerste grootte; en dat de natuurlijke gesteldheid van eene intramercurieele planeet dezelfde zou zijn als die der eerste, dan vindt men dat, op denzelfden afstand tot de Zon, een hemellichaam met den glans eener ster van achtste grootte, 120 mijlen (195 kilometers) diameter zou hebben; 60 mijlen, voor eenen afstand half zoo groot; 30 mijlen op een vierde van dien afstand, enz. Het bestaan van zulk een lichaam is zeer wel mogelijk.

3. Wanneer men, op een niet volledig duisteren achtergrond van den hemel, eene ster photographeert, dan hangt de duidelijkheid van het beeld, binnen zekere grenzen, rechtstreeks af van de focale lengte van het objectief; ze is volkomen onafhankelijk van de opening der lens.

4. Tijdens eene totale zoneclips, is het lichtgevend vermogen in de onmiddellijke nabijheid der Zon niet sterker dan dit van de hemelstreek waar zich de poolster bevindt, drie minuten na het oogenblik dat men die ster het eerst met het bloote oog in de avondduisternis heeft kunnen waarnemen.

5. Een expositietijd van eene minuut is, in die omstandigheden, voldoende om de gevoelige plaat merkbaar te verduisteren; maar toch niet genoeg om te beletten dat sterren van de achtste grootte er nog met de gevergde intensiteit op uitkomen ten einde, bij een nauwkeurig onderzoek, te kunnen ontdekt worden.

De heer Pickering drukte er op proeven te nemen in verschillende, van elkander ver afgelegen plaatsen, om ook, bij benadering, de orbiet der planeet te kunnen berekenen. Zijn gewone waarnemer, de sterrekundige Douglas, bevond zich in Texas met vier objectieven op zulke wijze naar den hemel gericht dat het heele gedeelte bevat in de loopbaan van Mer-

[p. 350]

curius opgenomen werd; en dat Vulcanus, als zijn glans slechts zoo groot was als die der poolster, voorzeker op een der negatieven, misschien op twee clichés moest te voorschijn komen. Eene tweede expeditie, met den beroemden astronoom Perkins, was te Atalanta met al de toestellen die gediend hadden voor de laatste eclipsen in Afrika, Amerika en Indië.

Welke zijn nu de uitkomsten die de waarnemingen desaangaande opgeleverd hebben?

Het antwoord op deze vraag is doodeenvoudig dat, zoo het schijnt, al de pogingen die aangewend zijn om Vulcanus of eene extramercurieele planeet te ontdekken, overal volledig schipbreuk hebben geleden. Wellicht zal men bij de eerste gelegenheid de onderzoekingen hernemen, want de sterrekundigen zijn mannen van geduld; doch, de hoop van de aanhangers der theorie van Leverrier is erg verzwakt; en hoogst waarschijnlijk mag men van nu af verklaren dat Vulcanus niet bestaat; en dat de storingen in den loop van Mercurius veroorzaakt zijn door een zwerm kleine hemellichamen, die tusschen die planeet en de Zon wemelen en talrijk genoeg zijn om door hun collectieve massa die onregelmatigheden te doen ontstaan.

Een tweede punt waarop de aandacht der sterrekundigen was gevestigd en waarvoor ook bijzondere schikkingen waren genomen, dit was de corona der Zon, die hel schitterende lichtkrans welke bij alle totale zonsverduisteringen wordt waargenomen en die zich over een afstand van twee graden, tot aan de loopbaan van Mercurius uitstrekt; dan ook nog, de roode protuberanzen die men onmiddellijk rondom de zwarte maanschijf waarneemt. Men hoopte zich te kunnen vergewissen of men hier te doen had met lichtgevende stoffen die zich in den dampkring der Zon zelve bevinden; of wel met een verschijnsel dat werd teweeggebracht door hooge wolken die in dien dampkring zweven en die, door terugkaatsing

[p. 351]

van het zonnelicht, deze fantastische klaarte doen ontstaan.

Op het oogenblik dat de laatste zonnestraal verdween, heeft men in al de standplaatsen dit heerlijk verschijnsel kunnen bewonderen, alhoewel de aanblik overal niet volkomen dezelfde was. In het algemeen, heeft die lichtkrans het voorkomen van schitterende stralen die in alle richtingen rondom de maanschijf flikkeren, met twee groote vleugels, de eene bijna rechtstandig naar boven, de andere benedenwaarts gericht.

In de Vereenigde Staten was de corona zichtbaar gedurende 90 seconden; in Algerië duurde de totaliteit slechts 65 seconden; in het Zuid-oosten van Spanje nagenoeg 80 seconden. De langste duur der volledige duisternis in eene totale zoneclips is nagenoeg 8 minuten aan den evenaar, waar de volstrekte snelheid van een punt der aarde de grootste is, en 6 minuten op onze breedte.

In Amerika was een afzonderlijke vergadering tot stand gekomen, ten einde van de corona talrijke photographieën op groote schaal te vervaardigen, om aldus al de bijzonderheden der structuur te kunnen bestudeeren. In Algerië, waar de wetenschappelijke waarnemingen hoofdzakelijk tot doel hadden de samenstelling der zonneatmosfeer, heeft men vier prachtige zonneprotuberanzen kunnen bemerken en is men er in geslaagd talrijke photographieën op te nemen. Te Elche, in Zuid-Spanje, bevonden zich met den beroemden Flammarion, eene heele schaar Fransche waarnemers die heerlijke lichtbeelden van de corona hebben bekomen. Zij hebben ook met den spectroscoop het licht er van ontleed, evenals dit der monochromatische beelden der chromosfeer; door middel van den actinometer werd de lichtgevende kracht der corona gemeten en eene grondige studie werd gemaakt van de groene streep, die de voornaamste is in het spectrum van dien lichtkrans.

Aangaande het verschijnsel, schrijft Flammarion dat een zilverwitte band de heele verduisterde zonneschijf omgaf tot op

[p. 352]

een afstand van een zesde van de middellijn der Zon; rondom dezen band zag men er een tweeden, die veel breeder, doch minder lichtgevend was en die lange stralenbundels in alle richtingen uitschoot. Aan de bovenzijde, was deze rand kegelvormig; langsonder bemerkte men een dubbele stralenkrans die rechts in een punt uitliep. Men heeft ook waargenomen dat de voorwerpen die een paarsche of blauwe kleur hebben en die het eerst verdwijnen bij een gewonen zonsondergang, altijd zichtbaar blijven wanneer de zonneschijf door die der Maan bedekt wordt. Dit maakt, zoo men ziet, een hoofdzakelijk onderscheid in de innige natuur van het licht dat door de Zon zelve of door haar dampkring wordt uitgestraald.

Ziehier nu de besluitselen van den grooten sterrekundige, dien men op dit gebied als eene autoriteit mag aanzien:

Flamarion is van gevoelen dat het witte, schitterende gedeelte van de corona een aanhangsel van de Zon zelve is; het is de echte dampkring van dit hemellichaam met hetwelk hij meedraait. De buitenste krans schijnt gevormd te zijn door stofdeeltjes die volkomen onafhankelijk van de Zon zijn en die zich rondom de Zon bewegen evenals de planeten, ingevolge de wetten van Kepler. Het zou uit die overgroote massa van zwervende stoffen zijn dat het hemellichaam dat voor ons de bron is van licht en warmte, zijn voorraad gestadig vernieuwt, in overeenstemming met de wonderbare gedachte van den beroemden Mayer, den schepper der thermodynamica, conceptie die nu weer onlangs een warmen verdediger heeft gevonden in den Engelschen geleerde Lord Kelvin. Immers elke vierkante meter der zonsoppervlakte straalt in eene seconde 18400 caloriëen uit; en het ware voldoende dat in elke seconde 0,4 gram stof op de Zon viel, of 12600 kilogrammen in een jaar, voor elken vierkanten meter oppervlakte, opdat de levendige kracht door de aanstooting vernietigd en in warmte omgezet, op elk oogenblik het verlies aan energie kwam aanvullen.

[p. 353]

In die veronderstelling, zou de Zon niet zijn een verouderd hemellichaam wier energie afneemt, dat op het punt staat door afkoeling al zijn levendige kracht te zien verloren gaan; het zou eene nog frissche ster zijn, wier gloeiende toestand bestendig zou onderhouden worden door de opslorping der kleine lichamen die er omheen zweven.

E. Verschaffelt.