De Vlaamse Gids. Jaargang 45

[p. 578]

K.J. Geirlandt
Museum of anti-museum: Het probleem van de musea in België

I

Ons land bezit een schaar belangrijke kunstenaars, talrijke privaatverzamelingen van hedendaagse kunst, doch telt geen enkel museum van hedendaagse kunst buiten het openluchtmuseum voor beeldhouwkunst Middelheim te Antwerpen.

De bestaande musea bergen een afdeling oude en moderne kunst. Zij betuigen geen grote belangstelling voor de kunst van heden. Het huidig kunstleven evolueert buiten de musea die op het kunstgebeuren weinig of geen invloed uitoefenen. In sommige gevallen is er zelfs een volledige breuk tussen museum en hedendaags kunstleven. Er is ook geen contact tussen museumleiding en kunstenaars. De conservators aanzien het niet als hun taak de hedendaagse kunstenaars te verdedigen. De tentoonstellingen die door de musea worden ingericht gaan van het Masker en de Madonna in de kunst over de Vlaamse Primitieven, Keizer Karel en zijn tijd, tot het Expressionisme.

Deze manifestaties hebben geen betrekking op de kunstaktualiteit. De musea zijn naar opvatting en activiteit traditioneel. Zij vervullen een kunsthistorische rol. Dit is een opvatting die verdedigbaar is, doch die meteen de noodzakelijkheid bewijst van een antimuseum dat vooral onze belangstelling heeft.

Onafgezien daarvan moet de vraag gesteld worden of de musea, zoals zij zijn of wensen te zijn, hun rol kunnen vervullen.

II

1^o De bestaande museagebouwen zijn verouderd. Er bestaat in ons land geen enkel modern museum voor schone kunsten. In deze bestaande gebouwen is ook het klimaat noch modern, afwisselend, levendig en helder, noch voldoende gastvrij. Het zijn huizen der stilte en der dreigende verveling. Kunstnecropolen. Zij zijn psychologisch ver afgelegen, weerbarstig en hinderlijk voor publieke toegang. Zij zitten vast-geankerd in de maatschappelijke structuur der 19e eeuw.

[p. 579]

2^o De musea zijn alleen musea. Zij bezitten geen enkel aanlokkingsmiddel buiten het kunstwerk zelf, geen sfeer waardoor het contact met het kunstwerk aangenamer, bestendiger of vruchtbaarder wordt. Het zijn toonkasten met kijkers doch niemand en niets brengt de kijker dichter bij het kunstwerk in de toonkast.

Zij beschikken over geen openbare bibliotheek met kunstboeken en tijdschriften, documentatiecentrum, filmotheek, voordracht- en projectiezaal, afzonderlijke tentoonstellingsruimte, jeugdcentrum, restaurant of cafetaria.

3^o De musea zijn open tijdens de werkuren en gesloten na de arbeidstijd. De meeste museazalen hebben geen avondverlichting.

4^o De stedelijke musea zijn wetenschappelijk niet uitgerust voor hun taak, en hebben geen museumstaf. De conservator is er soms halftime, heeft geen enkel wetenschappelijk assistent, hij moet zelf het artistiek en het administratief werk verrichten.

Sommige dezer musea hebben geen cataloog.

De meeste musea hebben geen public-relation dienst, geen georganiseerd contact met het publiek noch met de onderwijsinrichtingen, geen opvoedkundige dienst.

Onze musea hebben dan ook geen voldoende uitstraling.

5^o De musea beschikken over volstrekt onvoldoende aankoopsubsidies zodat zij zich in hoofdzaak moeten beperken tot nationale kunst. Bij de stedelijke musea is deze subsidie soms uitgeput door de aankoop van een enkel nationaal kunstwerk. Financieel onvermogen werkt fataal een mediocre en behoudsgezinde aankooppolitiek in de hand. Initiatief en ondernemingsgeest ontstaan slechts waar de middelen tot verwezenlijking ter beschikking staan.

Onze openbare verzamelingen zijn dan ook wat de buitenlandse kunst betreft onvoldoend of onbestaand. Uitzondering dient hier en voor sommige andere punten gemaakt voor het Luiks museum.

Als toetssteen volstaat het na te gaan met hoeveel en met welke werken de volgende kunstenaars bv. in onze respectievelijke musea vertegenwoordigd zijn: Degas, Toulouse Lautrec, Renoir, Cezanne, Van Gogh, Gauguin, Picasso, Braque, Kandinsky, Mondriaan, Klee, Chagall, Miro, Max Ernst, Villon, Tobey, Tapies, Yorn, Hartung, Fautrier, Dubuffet.

Er is een leerzame vergelijking te maken met de inventaris der nederlandse en zwitserse musea.

6^o De aankooptechniek van de musea is dikwijls traag en ingewikkeld. De conservator heeft geen recht tot aankoop. De commissie adviseert, de stad of staat beslist.

[p. 580]

7^o De tentoongestelde verzamelingen zijn zelden selectief. Daarin is te Antwerpen in de zalen ‘oude kunst’ een grote verbetering ingetreden die navolging verdient.

8^o De musea beschikken over geen bestendige en vrije tentoonstellingsruimte, deels omdat de musea te klein zijn, d.w.z. met een te geringe goed verlichte cimaise, deels omdat onvoldoende selectie geschiedt. Deze toestanden zijn mede de oorzaak van het gebrek aan tentoonstellingsactiviteit in de musea. Voor elke tentoonstelling moet een gedeelte der verzameling opgeruimd worden. Dit is hinderlijk ook voor de museumbezoeker die graag in een museum het werk vindt dat hij er zoekt.

9^o Onze musea weren tentoonstellingen van hedendaagse kunst omdat zij het niet als hun taak beschouwen actief in te grijpen in het huidig kunstgebeuren, doch ook omdat zij terugschrikken voor elke soort kritiek wegens discriminatie.

In Nederland, Duitsland en Zwitserland stellen de musea voortdurend werk tentoon van levende kunstenaars.

10^o Het museumbulletin waarvan een nummer verschenen is voor het jaar 1958 is een luxe-uitgave die niet geschikt is voor ruime verspreiding.

Alles samen een weinig positief bilan. Elke manifestatie ten gunste van de musea is dan ook een pleister op een houten been. Publiciteit voor een verouderde zaak is nooit renderend.

III

Deze toestand is te wijten aan talrijke factoren die in dit kort bestek niet kunnen ontleed worden. Wij vermelden er enkele:

1^o De nationale wansmaak en gebrek aan creatieve verbeelding die met zich medebrengen: het vastkleven aan traditie en ontleningsstijlen, het afwijzen van elke poging tot hernieuwing en hedendaagse vormgeving.

Deze gebreken vindt men in ons land terug in de architectuur, de opdrachten aan kunstenaars, het urbanisme en de stedebouwkundige reglementering (het taboe van het zadeldak bv.) de opsmuk van dorpen, gemeenten en steden, de versiering bij feestelijkheden, het vermakelijkheidsleven, gebruiksvoorwerpen, interieurs, enz.

2^o Een romantische en nebuleuze opvatting van de kunst als element der volksopleiding, die uitsluitend gericht is op het verleden en een atrofie der creatieve verbeelding veroorzaakt.

3^o Het ontbreken van onderricht in de Schone Kunsten in het middelbaar onderwijs, bv.

[p. 581]

De eenzijdige studies in de kunstgeschiedenis aan de universiteiten die angstvallig de moderne kunst vermijden zodat de stuwende kracht in het eigenlijke kunstleven van uit de niet akademische sector komt aanbotsen tegen een officieel immobilisme.

4^o De volledige ontbrekende schoolpolitiek omtrent de Schone Kunsten en een ontbrekende sociale kunstpolitiek die de vorming van een eigenlijk museumpubliek verhinderen.

5^o Het falen van een groot gedeelte der kunstcritiek dat elk gezag mist of een negatieve of remmende rol vervult.

IV

Hoe belangrijk het ook is aan de voormelde toestanden te verhelpen in het kader der bestaande musea, toch is dit niet het voornaamste. De huidige musea zullen nooit in een nabije toekomst actieve uitstralingshaarden worden voor de hedendaagse kunst en vormschepping.

Het is een utopie waaraan wij moeten verzaken. Dit is een practische vaststelling.

Wat ons land dan ook nodig heeft is ‘cultuurcentra’ of hoe men het ook noemen wil, ontdaan van elk idee van museum, gekant tegen elke bestendigheid en elke definitieve verzameling, doch dynamisch en vruchtbaar, suggererend en onthutsend door de tegenstellingen, kortom: ideëen-opwekkers.

Hoe zien wij dit cultuur-centrum?

a) Een anti-pompeus en anti-plechtig, vrij en gemakkelijk toegankelijk gebouw, gelegen in het stadscentrum of in een ontspanningsoord, waar steeds mogelijkheid is om te parkeren.

b) Een tijdelijke verzameling van hedendaagse kunst, samengevatte en onmiddellijke voorgeschiedenis van wat heden geschiedt.

De beste werken verhuizen na een eerder korte periode naar het museum waar ze historisch goed kunnen worden. Hier moet een onderlinge samenwerking ontstaan met het museum.

In het cultuurcentrum moeten deze werken tentoongesteld worden die betrekking hebben op de aktualiteit en de huidige belangstelling.

c) Een bestendige tentoonstellingsruimte waar zowel plastische kunst als kunstambachten, architectuur en industriële vormgeving, foto en typografie een voortdurende confrontatie veroorzaken met het publiek.

d) Een jeugdatelier waar onder deskundige leiding de jeugd en op sommige dagen ook de ouderen in contact komen met de huidige vormgeving.

[p. 582]

e) Een experimenteel film- muziek- ballet- en toneelcentrum, bestemd voor de projectie van commercieel niet uit te baten films, uitvoering van muziek die bv. niet op platen of in concerten te horen is - ook de jazz moet er een plaats vinden - en opvoering van hedendaags toneel en ballet.

f) Een leeszaal met een zo volledig mogelijk overzicht aan tijdschriften en werken over hedendaagse kunst en vormgeving.

g) Een grote activiteit door voordracht, les, debat, oefening; deze activiteit moet veelzijdig zijn en eveneens de letterkunde en muziek omvatten.

h) Samenwerking met alle onderwijsinstellingen, georganiseerd bezoek aan de tentoonstellingen onder bijzondere niet schoolse leiding.

i) Samenwerking met de plaatselijke cultuurverenigingen.

j) Dit cultuurcentrum moet een toonbeeld zijn van goede smaak. Alles wat er thuis hoort moet tot het beste der hedendaagse vormgeving behoren evenals het drukwerk en de catalogen. Een uiterste verzorging is noodzakelijk.

k) Een uitleningsdiscotheek en een uitleningsdienst van hedendaagse kunstwerken. Vele mensen schrikken terug voor de aankoop van een hedendaags kunstwerk omdat zij daarmede geen confrontatiemogelijkheid hebben. Dit kan door zulke uitlening wèl geschieden. De huurgelden kunnen in afkorting komen van de aankoopprijs die steeds onder een bepaald maximum moet blijven (bv. de 12.000 fr. van ‘Kunst in eenieders bereik’).

l) Depot en verkoopstand van kwaliteitsproducten vervaardigd door onze kunstenaars bv. textiel, glaswerk, ceramiek, enz.

m) Een restaurant en een tuin.

Dit cultuurtehuis is niet alleen het complement voor de musea die alsdan hun cultuurhistorische rol kunnen blijven vervullen buiten de onmiddellijke actualiteit, doch een behoefte op zichzelf.

Deze centra behoren niet tot het domein der utopie. Wellicht zullen zij eerst verwezenlijkt worden in de steden waar geen musea zijn. Doch ook in onze grote steden zal de noodzakelijkheid van hun bestaan zich opdringen. Buiten het Paleis voor Schone Kunsten dat niet volledig beantwoordt aan ons centrum bestaan reeds kernen o.a. te Antwerpen in het Hessenhuis, te Gent in de gewezen Sint-Pietersabdij, te Hasselt in het Provinciaal Begijnhof, te Mechelen in het Cultureel Centrum.

Geen van allen beantwoordt volledig aan de criteria die wij vooropstellen, zij zijn nochtans nuttige pogingen en competitieve elementen in het huidig cultuurleven.

[p. 583]

Met moderne musea en dynamische cultuurcentra, met een geest van samenwerking tussen beide, met een ruime en vooruitstrevende cultuurpolitiek, kan ook in Vlaanderen het tij keren, kan de periode van de wansmaak en stijlloosheid, kan het cultureel immobilisme tot het verleden behoren.

Wij mogen niet ophouden daarvoor te ijveren.

Paul Van Hoeydonck