De Vlaamse Gids. Jaargang 45

[p. 611]

Raymond Brulez
De ‘Kleine Pingaud’

Ieder scholier die zich in het Frans heeft te bekwamen weet wat de ‘Petit Larousse’ is. In Frankrijk gewaagt men sinds enkele maanden van ‘Le Petit Pingaud’, een boekdeel van 540 pagina's, waarvan de ware en volledige titel luidt: Ecrivains d'Aujourd'hui 1940-1960, Dictionnaire anthologique et critique (Uit. Grasset, Parijs). Het werk is opgesteld door tien critici onder leiding en toezicht van Bernard Pingaud, redaktiesecretaris van het tijdschrift Lettres Nouvelles, een knappe essayist, die tevens enkele psychologische romans op zijn actief heeft, waaronder Le Prisonnier zeer opgemerkt werd, alsmede een zeer lezenswaard en schilderachtig boekje Hollande, verschenen in de keurige reeks ‘Petite Planète’.

Deze tien critici stelden zich tot doel over de hedendaagse Franse schrijvers - en onder ‘Franse’ dient in wezen ‘Franstalige’ begrepen te worden, want op de 59 uitverkorenen tel ik als vreemdelingen: Adamov, Beckett, Cioran, Ionesco, Françoise Mallet-Joris, Nathalie Sarraute, Schéhadé, Yacine en Félicien Marceau, van wie zowel de echte naam als de Belgische nationaliteit verzwegen worden... - wier werk hen ‘belangrijk en actueel voorkomt te zijn’ een biographische, bibliographische en critische studie te leveren, aangevuld met ettelijke keurbladzijden.

Laat ons maar dadelijk vaststellen dat, wat meer in het bijzonder deze anthologie betreft, het gewenste doel in de meeste gevallen niet bereikt wordt. Hoe wil men zich b.v. een duidelijk en juist beeld vormen van prominente figuren als Julien Gracq, Ionesco en Merleau-Ponty, aan de hand, voor wat de eerste aangaat, één enkele bladzijde uit diens ‘Un Beau Ténébreux’, voor de tweede: drie bladzijden uit zijn dramatisch oeuvre, en voor de laatste: anderhalve bladzijde uit een philosophisch essay!

Het criterium waarbij de samenstellers van deze encyclopedie zich lieten leiden is dat de op te nemen auteur pas nà 1939 begon te publiceren. Deze regel werd echter niet onverbiddelijk toegepast, want wij treffen ook aan: Hervé Bazin (debuut 1933), Sartre (debuut 1936) en Nathalie Sarraute

[p. 612]

(debuut 1937). In deze voorwaarden vragen wij ons af waarom Aragon en Elsa Triolet geweerd werden, die toch ook een actuele betekenis bezitten?... Een factor van belang is dat de medewerkers haast allen behoren tot de wereld van L'Express, Les Lettres Nouvelles en La Nouvelle Revue Française. Deze beperking in acht genomen kan men niettemin gewagen van een soort Frans ‘Van Nu en Straks’: hetgeen geenszins betekent dat deze 59 schrijvers van hun kant een vast aaneengesloten groep vormen; er gaapt een afgrond tussen een Dutourd en een Genêt, tussen een Sartre en een Alain Robbe-Grillet, die in zijn betoog over de roman tot de slotsom komt: ‘Le monde n'est ni signifiant, ni absurde, il est tout simplement... les choses sont là’.

Deze studies van beperkte omvang en wisselvallig welslagen worden voorafgegaan door twee meer omvangrijke essays: ‘Ecrire aujourd'hui’ van Bernard Pingaud en ‘Le Monde du Livre’ van François Nourissier en, ten slotte, opgevolgd door een panoramisch overzicht ‘Point de Vue’ van Robert Kanters.

Pingaud stelt zich de vraag welk doel de literatuur nastreeft:

‘Pourquoi écrit-on? Pour se justifier ou se distraire, pour “saluer la beauté”, “promener un miroir le long d'une route”, “faire concurrence à l'état civil”, “donner un sens plus pur aux mots de la tribu”. “Toutes ces raisons sont vraies; mais, plus profondément, on écrit pour se défendre. L'ennemi que nous combattons est insaisissable: c'est une ombre, un vide, une absence; elle prétend seulement la révéler’.

Opvallend in deze verklaring zijn de, in hun essentie, negatieve termen ‘ombre’, ‘vide’, ‘absence’ volgende op de zo positieve aangehaalde definities, die respectievelijk voor rekening komen van Gauthier, Stendhal, Balzac, Mallarmé. Het besluit van Pingaud is al niet veel bemoedigender:

‘Ce qui hante la solitude de l'écrivain, voilà ce qu'il est, et c'est aussi ce que je suis, moi, lecteur qui m'abandonne à son pouvoir. En ce souterrain obscur (wie denkt hierbij niet aan Céline's beruchte Voyage au bout de la Nuit?...) où se rejoignent la voix qui lance l'appel et la voix qui lui répond, les lamentations ni les prophéties ne sont plus de mise. Nous n'avons rien à apprendre et il serait indécent de nous plaindre. La littérature, aujourd'hui, nous annonce ceci: que nous ne sommes pas seuls à être seuls.’

Hier horen wij een humane berusting die wel nobel klinkt. Merken wij echter aan dat sommige van Pingaud's betogen wat erg apodictisch uitvallen o.m. waar hij een parallel trekt tussen de werken van Robbe-Grillet en Butor en de schilde-

[p. 613]

rijen van Picasso. ‘Leur littérature est abstraite au sens où l'on dit que la peinture l'est.’ Ons inziens is niets meer concreet, objectief en figuratief dan precies de romans van deze avant-garde school.

In ‘Le Monde du Livre’ beschouwt François Nourissier de fraaie letteren meer als een sociaal en economisch verschijnsel. De criticus brengt hierbij waardevolle inlichtingen. Nourissier beweert dat er thans in Frankrijk geen miskend literair talent meer voorkomt, verklaring waarvan de juistheid pas binnen enkele decenniën zal kunnen bevestigd of onwaar bevonden worden. Wat er ook van weze, de criticus zingt de lof van de grote uitgevers Bernard Grasset, René Julliard, Gaston Gallimard. Hij ziet in hen imponerende autocraten en rondom de baas van de N.R.F. ontwaart hij ‘une cour remuante, fastueuse, intrigante, quelque chose qui tient de Versailles et de la Renaissance italienne, mais le roi en reste le roi...’ Hij is verder getroffen door de sterke geografische concentratie en centralisatie van het literair leven in de Franse hoofdstad, meer bepaald in de drie arrondissementen waar alle belangrijke uitgeverijen gevestigd zijn. Aldus is er een soort kleine, zeer solidaire republiek ontstaan, waar eenieder de collega's kent. Wat hen tegen mekaar in het gelid zou kunnen brengen: politieke tegenstellingen, esthetische opvattingen, ja sexuele gedragingen is nog altijd minder sterk dan wat hen verbindt.

Nourissier blijft langdurig stilstaan bij het verschijnsel der literaire prijzen. De Goncourt betekent een verzekerde verkoop van 100.000 tot 300.000 exemplaren; de Femina van 60.000 tot 150.000; de Renaudot circa 75.000. Het bestaan dezer prijzen heeft zich als het ware geënt op het hele literaire leven en beïnvloedt op beslissende mate zowel de produktie als de psychologie der uitgevers en der auteurs. Een bekroning bezit echter helaas maar een tijdelijk, vaak einmalig karakter en zo goed als nooit herhaalt zich, bij een volgende publicatie, voor de auteur het enorme commerciële sukses. Het bedenkelijke gevolg dezer ‘prijzenloterij’ is dat de uitgevers haast iedere debutant, hoe onvoldragen zijn werk ook moge zijn, op de markt brengen. Hierdoor ketenen zij de jonge lui aan hun bedrijf vast en wie weet of nadien niet de uitblinker opdaagt?

Voor hen die geen prijswinnaars zijn, zien de zaken er minder rooskleurig uit. Nourissier deelt de letterkundigen in volgens het gemiddelde aantal der vaste lezers waarop hun productie kan staat maken:

Categorie A (van 1.500 tot 3.000 lezers): Pieyre de Mandiargues.

Categorie B (omtrent 5.000 à 6.000): Marcel Jouhandeau, Marcel Arland, Alain Robbe-Grillet.

[p. 614]

Categorie C (tussen 10.000 en 15.000) Roger Vailland tot circa 1957 nadien Categorie E.

Categorie D (omtrent 40.000): Françoise Mallet-Joris, Blondin, Saint-Pierre.

Categorie E (meer dan 70.000): de nieuwe werken van Montherlant, Simone de Beauvoir, Aragon.

Het gebeurt wel eens dat van een romanschrijver, die jarenlang reeds bestendig in de Categorie A. bleef zitten, een nieuw boek plots, en zonder dat men kan uitmaken waarom, naar de Categorie D of E snelt. Maar dit is een hoge uitzondering.

Vlaamse en Hollandse romanciers kunnen berekenen tot welke categorie zij zelf behoren met de hierboven vermelde getallen door vier te delen.

De door Nourissier aangehaalde statistieken leren ons verder dat van 170 hedendaagse schrijvers er 154 te Parijs wonen; 23 onder hen zijn van bescheiden sociale stand (4 landbouwers, 6 werklieden, 23 kleine burgers). 6 zijn geneesheren, 7 diplomaten, 50 onderwijzers of professoren!

De finantiële gegevens, die Nourissier verstrekt over de materiële bestaansvoorwaarden van de Franse schrijvers, stemmen goed overeen met hetgeen wij hier (Vlaamse Gids, april 1959) aan de hand van de dokumentatie die wij aantroffen in het boek Sociologie de la Littérature van Robert Escarpit, besproken hebben. Het blijkt dat ook in Frankrijk - enkele zeldzame uitzonderingen daargelaten - de letterkundige zich verplicht ziet een ‘tweede beroep’ uit te oefenen: scenario- of dialoogschrijver voor films, reporter, medewerker aan radio- en TV-uitzendingen.

De uitvoerige bijdrage Point de Vue van Robert Kanters verrast en bevreemdt om meer dan één reden. Het lijkt wel alsof deze zo vernuftige als olijke critikus stelselmatig de collega's in het vizier van ironie en persiflage wil nemen. Waarachtig deze avantgardisten zijn bij de duivel te biecht gegaan. Ziehier de sarkastische inzet van zijn beschouwingen:

‘Voici donc ces écrivains qui semblent n'avoir point d'autre souci que de nier leur propre activité - les dramaturges qui se réclament de l'anti-théâtre, les nouveaux romanciers qui refusent de continuer à faire des romans et les nouveaux critiques qui se passeraient volontiers des uns et des autres pour n'avoir plus à parler que d'eux mêmes. Une génération d'écrivains se lève pour proclamer qu'elle est muette et que d'ailleurs si elle pouvait parler, elle n'aurait rien à dire.’

Ik denk dat de lezer wel zal geneigd zijn om te vragen: ‘Après cela on peut donc tirer l'échelle?’ Wel neen, Kanters klimt tot op de hoogste sport van bedoelde ladder en

[p. 615]

wipt naar het zweefrek waar hij de dolste acrobatische toeren zal uithalen. 27 bladzijden lang amuseert hij zichzelf (en de lezer) op kosten der artistieke talenten die in dit papieren Pantheon zijn gestandbeeld.

Ter verontschuldiging van de mefistofelische ‘Geist der stets verneint’ welke een gemeengoed schijnt te zijn der avantgarde brengt Kanters deze overweging ten beste dat, sinds de Romantiek, de negatie de traditionele houding is geweest der zich opvolgende generaties. Verlaine misprees de literatuur, Valéry de roman en - zo wij even naar eigen Vlaamse bodem terugblikken - bezitten wij niet een nurkse Richard Minne die, week na week, sabattert tegen de ‘literatureluurders’?

Deze geest van negatie en ontbinding vindt Kanters terug in andere gebieden der kunst, waar de schilderkunst, zich beperkend tot lijnen en kleuren, zich schijnt te oefenen in het spelen van gamma's, op het ogenblik dat de muziek haar eigen gamma's overboord gooit om zich meer en meer terug te trekken op de twaalf klanken en geruchten. Het impressionisme bracht de kleur in discussie, niet de menselijke figuur; Debussy verwierp de retorikale muziek, de zang echter niet; Mallarmé breekt met de banale acceptatie der woorden, maar zoekt ‘un sens plus pur aux mots de la tribu’. Maar voor het eerst zijn de kunstenaars er op uit om een schilderkunst zonder gelaat, een muziek zonder stem en een literatuur zonder woorden in te stellen.

Hoe waardeert Kanters deze experimenten?

‘La nouveauté est le miroir aux alouettes d'un siècle gobeur. Or, sans parler de la nouvelle Nouvelle Revue Française, voici les lettres qui se disent nouvelles, et le nouveau roman et le nouveau cinéma, un peu comme le catalogue des arts ménagers parle chaque année d'un nouvel aspirateur ou d'une nouvelle machine à laver. Je ne joue pas sur les mots: alors que dans les autres domaines de la culture l'accent est mis sur la continuité, il me semble qu'on essaie ici de le mettre sur la rupture. La connaissance des formes du passé considérée ailleurs comme un secours devient un empêchement... Le préjugé favorable accordé à la nouveauté joue en deux sens également funestes. La littérature est en apparence le moins qualifié de tous les arts, au sens où l'on distingue le manoeuvre et l'ouvrier qualifié. Le profane qui veut peindre ou composer de la musique et qui s'en croit capable rencontre très vite des obstacles techniques, presque insurmontables sans étude. Alors que celui qui sait lire et écrire peut écrire en effet des dizaines et des dizaines de pages sans rencontrer de contradiction interne: et cela nous vaut une éclosion de génies naïfs et de penseurs à la petite semaine qui réussissent assez souvent à se faire prendre

[p. 616]

au sérieux par un public toujours anxieux de nouveauté même déraisonnable.’

De in Ecrivains d'Aujourd'hui opgenomen literatoren schetst hij af als zijnde ‘een ministerie van de jonge roman, een radikaal ministerie naar de oude trant, met enkele gijzelaars en wat al te veel ondersekretariaten voor de sympathisanten’.

Bij sommige auteurs blijft Kanters uitvoeriger stilstaan. Volgens hem is Ionesco er op uit de toeschouwers te doen lachen ‘en donnant un sens absurde aux mots de la tribu’; zo men wil een fraai maar wat karig programma. Ionesco wil de taal ‘uitbenen’; maar onvermijdelijk onderwerpt hij zijn personages meteen aan dezelfde drastische operatie.

Men kan zich een theater voor honden indenken, zegde eens Eric Satie: het doek gaat op, men ziet een been... Het theater van Ionesco dreigt algauw een theater voor papegaaien te worden; het doek gaat op, men ziet een fonograaf...

Samenvattend kenschetst Kanters de huidige literatuur volgenderwijze:

‘Ce qui frappe d'abord dans cette littérature, c'est sa futilité. La matière de tous ces livres est une sorte de gelée psychologique instable produite par l'Européen adulte, blanc et cultivé; l'objet de tous commentaires est de savoir pourquoi et comment on pourrait colorer cette gelée d'une manière ou d'une autre, la verser dans tel moule plutôt que dans tel autre... Mais cela souligne la position équivoque et peu saine de la littérature dans le monde d'aujourd'hui: elle est désertée, désaffectée, désaffectionnée... A part cela, tout se passe comme si la littérature s'étant désintéressée de la vie, la vie se désintéresserait de la littérature.’

En de toekomstperspectieven?

‘Il y aura sans doute de moins en moins d'écrivains dont le progrès intérieur tendra à les faire s'exprimer de moins en moins. On imagine les derniers, occupés à châtrer les anges pour n'avoir plus la tentation de discuter de leur sexe. Ainsi la littérature pourrait s'éteindre tout doucement, et cela donnerait raison à la fois au gros public qui croit qu'elle est superflue, et aux raffinés qui croient qu'elle est impossible... Le reste est silence...’

Dit schitterend betoog speelt met niet weinig paradoxen, parodieën en paroxysmen. Maar dat het een soliede kern waarheid bezit, staat eveneens buiten kijf. Met een ruwe schuurborstel en puimsteen is de briljante critikus de avant-garde baby te lijf gegaan. Het komt er op aan het wicht niet met het badwater weg te gooien...