De Vlaamse Gids. Jaargang 45

[p. 617]

Paul de Keyser
In memoriam Franz De Backer

Longinus of de losprijs van het mens-zijn Franz de Backer, die ons einde juni van dit jaar vrij plotseling kwam te ontvallen, is in de volle betekenis van het woord een tijd- en lotgenoot van een generatie, waartoe ikzelf behoor, en die men terecht in het Frans ‘la génération sacrifiée’ heeft gedoopt. Het is de generatie van ‘10’ de twintigjarigen van toen, die aan den lijve en in de ziel de oorlog van 1914-18 hebben ondervonden. Beiden voelden we vroegtijdig de roeping van het onderwijs in enigszins verschillende vormen. Franz de Backer wou ‘onderwijzer’ worden en het was dus vanzelfsprekend dat hij naar de Rijksnormaalschool te Gent trok, ikzelf koos een andere weg. Naar het voorbeeld van Dr Oscar de Gruyter ging ik na de humaniora de lessen volgen in de Sectie Germaanse filologie van de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte en werd doctor in de Germaanse filologie nog vóór het uitbreken van de oorlog. Daar ik, zoals Dr Oscar de Gruyter, mijn militaire dienst had gedaan in de Universitaire Compagnie, was ik in 1914 soldaat-militiaan. Franz de Backer werd oorlogsvrijwilliger, maar daar hij toen reeds regent was in Germaanse talen, werd hij brankardier. Daar het brankardierschap even gevaarlijk was, wellicht gevaarlijker, dan het soldaat-zijn, koos hij na korte tijd het gevaarlijkste wapen: de infanterie. Het soldatenleven in de loopgraven van de IJzer had hem zo zeer te pakken, zijn medeleven en medevoelen met zijn makkers beheerste hem, de intellectueel en de dichter, zodanig, dat hij weldra een geestelijke leidsman en een frontofficier werd, die zijn jongens ontzag en aanhankelijkheid wist in te boezemen.

Hoe zwaar hij inwendig door het oorlogsbedrijf leed, beseften ze wellicht niet. In de loop der gevechten werd hij zwaar gewond en verbleef herhaaldelijk in krijgslazaretten, maar steeds keerde hij na enige tijd naar het front terug.

Dat alles kunnen we lezen in zijn roman ‘Longinus’, en moest er van zijn letterkundig werk in vers en proza slechts die ‘Longinus’ overblijven, dan zouden wij en de nieuwe

[p. 618]

generaties kunnen ervaren wat 'n schoon en edel mens Franz de Backer is geweest. Want Longinus, de centurion, die Jezus-Christus aan het kruis de lansstoot toebracht, dat is Franz de Backer zelf, de man, die ofschoon dapper soldaat, het oorlogsbedrijf verafschuwt.

Hoe kwam Franz de Backer aan die Bijbelse, evangelische titel voor zijn epos? Van de historische Longinus weten we weinig of niets. De bronnen, de Acta Pilati lichten ons onvoldoende in. In de Acta Pilati B is Longinus de naam van de Romeinse hoofdman die onder het Kruis tot de overtuiging kwam dat Jezus de zoon Gods was; in de Acta Pilati A is hij de soldaat, die met een speer de zijde van Jezus doorboorde.

Bij de ontwikkeling der legende werden hoofdman en soldaat tot één en dezelfde persoon, feitelijk een buitenstaander, die door het geplengde bloed van Jezus-Christus, de genade van het geloof ontving. Door blindheid geslagen ten gevolge van zijn wandaad kreeg hij door een wonder het gezicht terug, enkel door de aanraking van Jezus' heilig bloed.

In zijn roman heeft Franz de Backer slechts van ver de legendarische gegevens uitgesponnen. In zijn visie is Longinus de eeuwige soldaat, de dienaar van het geweld door de eeuwen heen, die naar verlossing uit de doem van te doden op bevel hunkert. De gewelddaden van de militair Longinus zijn slechts een inleiding tot de IJzer-tragedie, die ons in al haar afgrijselijkheid door een gevoelsmens als de Backer wordt verwoord. Met opzet, gebruik ik het woord ‘verwoord’, d.i. met menselijke woorden vertolkt -niet ‘verliteratuurd’.

Daar was voor de letterkundigen van de generatie van 1910 wel gevaar voor. We waren min of meer epigonen van de subtiele woordproever Karel Van de Woestijne, we behoorden tot de Boomgaardgeneratie. Al luisterend naar de ‘zoetgevooisde’ vogelen van te lande plukten we de ‘beursche’ vruchten van het stadsleven.

Eerst Paul van Ostayen, een oorlogsverschijnsel in de bezette stad, zou de oorlog verklaren aan de mooischrijverij van de verlate volgelingen van ‘Van Nu en Streks’.

Maar Franz de Backer, die in 1913 zijn verzenbundel ‘Bloeikens’ uitgaf en in 1923 zijn oorlogsverzen ‘Van Wee en Glorie’, in 1930 een eerste worp deed met een lugubere novelle: ‘De Witte Vijand’, zou eerst in 1934, vrij laat, zijn oorlogsroman: ‘Longinus’ in het licht sturen.

Indien Franz de Backer schijnbaar zo weinig literatuur heeft geproduceerd, mag men niet vergeten dat hij, na de oorlog, zich een geweldige inspanning heeft moeten getroosten. Hij studeerde Germaanse filologie aan de Vrije

[p. 619]

Universiteit te Brussel, werd leraar ‘in het Duits’ aan de Militaire School, doctoreerde op een merkwaardig proefschrift over Bernard Shaw, werd professor benoemd aan de Rijksuniversiteit te Gent voor de Engelse taal- en letterkunde. In die jaren is hij een all-round Anglist geworden, taalkundige en literatuur-historicus. Zijn belezenheid van oude en nieuwe auteurs was gewoon-weg fenomenaal. Hij werd een internationaal gewaardeerd specialist in de Shakespearefilologie.

Maar hoe verdienstelijk zijn filologisch werk ook moge zijn, onovertroffen is zijn literair meesterwerk: ‘Longinus’. Daarin heeft hij zich geheel gegeven als mens en als artiest. Ik heb hem in de jaren '30 te Koksijde in zijn villa in de duinen bezocht toen hij aan zijn ‘Longinus’ aan het schrijven was. Hij sprak niet over ‘Longinus’, maar over zijn oorlogsmemoires, die een belijdenis van zijn geloof in de noodzakelijkheid van de vrede onder de mensen zou zijn. Bij het lezen in 1934 van ‘Longinus’ heb ik dikwijls aan dat bezoek gedacht. Ik heb begrepen waarom hij zich aldaar, in de duinen van de Achterhoek, had teruggetrokken, ver van de mensen en dicht bij de natuur. Dicht ook bij het land aan de IJzer, waar hij dapper gestreden, maar vooral in het diepste van zijn wezen geleden had.

Ik kan niet zonder ontroering het hoofdstuk III, het laatste paneel van zijn drieluik, lezen.

Franz de Backer was op het ogenblik dat hij deze regelen met zijn hartebloed neerpende een nog jonge man van veertig: ‘Ik voel me oud als de wereld, en moe als een die sterven gaat’.

In ‘a nutshell’ heeft hij daar zijn leven na de grote beproeving van de oorlog verteld met korte verbeten zinnen: ‘Ik wou vergeten. Het leven terugvinden. Ik heb gewerkt als een slaaf om iets te weten. Habe nun, ach, Philosophie...’

Waarom is hij naar het IJzer-land teruggekeerd?

‘Mijn handen zijn rood van bloed. En dan kwam, onweerstaanbaar, de aantrekking van de streek, waar ik gestreden had, - waar ik gedood had. Hier ben ik steeds mijn hart, doodziek van te grote smarten, grimmig en moedwillig nog verder komen folteren. Ik kan niet anders’.

Wat bekommert hem het meest? Dat zijn offer nutteloos zou zijn geweest, dat ‘de droom waarvoor hij stierf slechts een droom is gebleven’, dat hij en zijn makkers de oorlog hadden aanvaard ‘omdat ze daardoor alle oorlogen wilden eindigen’.

Hij schrijft (in 1934): we ‘proeven thans de bitterheid van die wrede scherts’.

De reïncarnatie van Longinus zal sterven, neen, hij zal verlost worden door zijn deemoed, door zijn walg voor alle

[p. 620]

geweld en oorlog. Het is, zoals De Wandelende Jood, door een openbaring, een visioen, dat hij uiteindelijk zal gered worden. In zijn eenvoud van zegging is het een prachtige bladzijde van ongekunsteld, doorvoeld proza:

‘Deze lente, een avond aan zee, toen de zon onderging, in het geweldige doodbloeden als van de ganse wereld, heb ik een beeld menen te zien ginder aan de einder; in een serene luister van gouden burchten en fonkelende meren stond daar een kruis, dat ik dacht te herkennen.....

Het was het kruisbeeld aan de draai van de baan te Nieuwcapelle, het stille kruisbeeld dat op ons neerblikte, toen we zwijgend naar modder, ziekte en dood trokken. De armen schenen de ganse wereld te omvatten in een oneindig gebaar van liefde.

En dan, plots, bewoog het hoofd, ginder verre, en de ogen vestigden zich op mij.

“Gij hebt mijn zijde doorstoken, Longinus, en gij hebt sedertdien altijd uw broeders vermoord. Maar thans is uw lijden te groot geweest, in de laatste tocht”.

... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Elke avond wacht ik nu, tot het beeld verschijnt, en tot eens, op een wemelend tapijt van glorie, het naar mij komen zou en zich in mijn gebroken mensenhart ontfermen, en me meenemen. Ik wacht. Ik ben gereed’.

Op deze wijze heeft Longinus de Backer zich van zijn oorlogsobsessie bevrijd, maar tevens onze Vlaamse literatuur verrijkt met een getuigenis van milde menselijkheid en oprechte broederlijkheid zoals weinige gelijktijdige literaturen, bv. de Franse met ‘Les Croix de bois’, van Roland Dorgelès, er één bezitten.

‘Longinus’ is de losprijs van het Mens-zijn van Franz de Backer, maar niet van Franz de Backer alleen. Al zijn makkers, al diegenen, die zijn ‘Longinus’ hebben gelezen in volle overgave van hun meevoelend hart, hebben zijn boodschap begrepen: Vrede aan de mensen van goeden wille, meer broederlijkheid, meer menselijkheid, meer liefde voor het leven, voor de natuur en voor de mensen.

We danken U, Franz de Backer, voor de schone herinnering, die U ons, aan onze jeugd en aan ons volk nalaat: een beminnelijk, gevoelig en fijnzinnig mens te zijn geweest, de schepper van Longinus en de schenker in Vlaanderen van ‘the milk of human kindness’.