Eliza Kazan: Van Cineast tot Romancier
Amerikaanse litteratuur
Men kan zich afvragen waarom een bekend en geprezen cineast en toneelregisseur zich op 58-jarige leeftijd gedurende anderhalf jaar in zijn studio op Broadway opsluit om zich aan het schrijven van een roman te zetten. Is het succes van Truman Capote de realisator van ‘Gentleman's Agreement’ en ‘On the Waterfront’ naar het hoofd gestegen? Kazan beweert zelf dat hij het beu was werk van anderen te regisseren. De behandelde thema's waren voor de schrijver belangrijker dan voor de realisator. Hij vroeg zich steeds af: hoe kan ik het reëelste, van wat de auteur zeggen wil, aanvoelen?
Daarom greep hij op vijftigjarige leeftijd naar de pen. ‘The Arrangement’ werd een bestseller in de Verenigde Staten, maar loste geenszins de verwachtingen in na de publicatie van zijn eersteling ‘America, America’, alles bij elkaar een aandoenlijk debuut met beloftevol waarnemingsvermogen. De gelijknamige filmversie was trouwens heel wat minder geslaagd.
Kazans uitgever, Sol Stein, heeft er alleszins baat bij gehad de gelauwerde cineast verder op het pad der litteratuur te duwen, hoewel men zich, na lectuur van de 444 bladzijden van ‘The Arrangement’, kan afvragen of de vlag de lading dekt.
De verteller, Eddie Anderson, van Griekse afkomst (net als de auteur), is wat men een ‘geslaagde’ zakenman in de reclamebranche kan noemen. En meer: hij vergaarde zijn fortuin op een eerlijke wijze. Met zijn geduldige vrouw heeft de protagonist het op een accoordje gegooid om zijn slippertjes - hij spreekt van zijn harem - te ontzien. Zijn zelfrespect sust hij door bijdragen te publiceren in vooraanstaande Amerikaanse tijdschriften.
Op middelbare leeftijd wordt hij in een avontuurtje betrokken met Gwen Hunt, een voormalige showgirl en niet alleen een talentrijke bedgenote maar, volgens Eddie althans, beschikkend over een oprechte persoonlijkheid. Wanneer ze met ultimatums komt aandraven, keert Eddie naar het bondgenootschap met zijn echtgenote terug. Voor de buitenwereld gaan ze trouwens door als ideale partners. Op het seksuele vlak loopt echter alles verkeerd en daarom wendt hij zich opnieuw naar Gwen waarmee hij als het ware de esbattementen van Stephen Rojack uit Norman Mailers ‘An American Dream’ evenaart.
Nadat hij de wereld, waarin hij de hoogste materiële toppen scheerde, verworpen heeft, gaat Eddie op zoek naar de levenswaarden. Hij wordt zich bewust dat ‘koopjes’ essentieel zijn in elke beschavingsvorm, maar hij heeft 'n hekel aan compromissen.
Later brengt hij heel wat tijd door bij zijn stervende vader, die hij lang als een tiran haatte. Na zich een heleboel vragen te hebben gesteld over de waarde van zijn beroep en van het hele industriële systeem, blijft hem slechts een huwelijk met Gwen over. Zijn echtgenote verdwijnt met zijn kapitaal en huwt zijn advocaat. De moraal van de roman: ‘Niemand kan leven zoals hij het zou wensen. Wij betalen het huurgeld en de kruidenier met kostbare tijd en met misselijkheid. Wij gooien het op een koopje met de samenleving, die op zich zelf niet zonder koopjes kan...’
‘The Arrangement’ is opgebouwd met een reeks populaire cliché-personages: de succesrijke maar ontgoochelde zakenman, zijn bijdehandse vrouw, een minnares met nymfoneigingen die het bedrieglijke van de samenleving doorgrondt, een tienerdochter met abortieperikelen en een kleurling als minnaar. De verteller zelf neemt bovendien aan heel wat seksuele stoeipartijtjes deel en de woordkeuze loopt hierbij over met zogenaamde ‘vieze’ lettergrepen, zodat het best-sellerssucces niet kon uitblijven en de voyeurs, samen met de Amerikaanse (en weldra ook Europese?) gynecologische gemeenschap heerlijk aan hun trekken komen.
Helemaal mislukt kan men ‘The Arrangement’ nu ook weer niet noemen. Sommige fragmenten, zoals de beschrijving van de stervende vader, zijn bijzonder knap. De stijl is bovendien levendig maar de hoofdpersoon stijgt nooit boven het oppervlakkige uit. De door Kazan opgeworpen vragen als: wat is de mens? Aan welke waarden kan hij zich optrekken? Welke betekenis heeft het leven? blijven vanzelfsprekend onbeantwoord. Zij zouden echter op een subtielere wijze hebben kunnen worden gesteld.
De belangrijkste hedendaagse Amerikaanse romanciers blijven deze fundamentele problemen kritisch onderzoeken. Het is trouwens een van de vele redenen waarom de roman nog bestaansrecht heeft: de mogelijkheid de problemen van de menselijke natuur en lotsbestemming te onderzoeken, iets wat fysische en sociale wetenschappen dienen te negeren en wat de filosofie slechts formeel en koud kan benaderen. De traditionele godsdiensten kunnen hierop wel positieve antwoorden klaarhebben maar niet iedereen stelt zich met deze antwoorden tevreden.
Thans werkt Kazan aan het script van een nieuwe film, handelend over dezelfde mensen als in ‘America, America’. Wij kijken er belangstellend naar uit want als romancier kunnen wij hem vooralsnog onmogelijk op de hoogte van Bellow, Malamud, Ellison of Barth plaatsen.
John Rijpens
Auteursrechtelijk beschermd