De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 15]

Kunst

Maskers en feestneuzen in literair carnaval

‘Etwas Unbekanntes auf etwas Bekanntes zurückführen, erleichtert, beruhigt, befriedigt, gibt ausserdem ein Gefühl von Macht’.
(Friedrich Nietzsche)

Redoute, maskers, feestneuzen of vergulde zwermpotten worden bij het officiële bottelen onzer literatuurgeschiedenissen meestal instinctief in voetnota's weggedrukt.

Het historisch brouwsel wil immers zonder overbodig risico, dus volkomen kiemvrij gekelderd worden. Dergelijke sterilisatiemethoden komen het bouquet niet direct ten goede en werken over het algemeen ondoeltreffend ook. Want... want soms kan het masker iemand zo aangegoten zitten, dat het een goud-echt dichterlijk snuitje lijkt.

Immers, het carnaval kruipt waar het niet dansen kan. Het springt uit de kleinste hoeken onverwacht te voorschijn en brengt leven in de brouwerij. Ja, ter Braak wist het uit ondervinding: aan de poort van het literaire bewustzijn staat ook het carnaval: een rest van een verloren paradijs.

Wie eens een vertrouwde stem achter het masker meende te herkennen, die komt van lieverlee tot vrij zonderlinge vermoedens en al even zonderlinge vragen! Hij die eenmaal in deze richting gaat peuteren, schroeft tegelijkertijd hele rissen problemen los, waar in het lawaai misschien te weinig op gelet wordt.

Te weinig. Want na het demasqué blijken vermommingen niet minder interessant dan het pak van Sjaalman, waar Dekker arm en verlaten mee rondzeulde.

Zou het, onbescheiden vraag, alleen maar stom toeval zijn, dat onze toch al zo dartele muze, bij voorkeur in tijden van hevige geestelijke verwarring en sterke beweging aan carnaval gaat doen? Zou het niet mogelijk zijn om de verhoudingen, groeperingen en richtingen van voorbije topperioden ‘juister’ weer te geven, door masker en vermomming nader onder de loep te nemen? Kan er zonder carnavalsritus, zonder vitaliteit van narren en fantasten wel sprake zijn van letterkundige traditie... of evolutie?

Wie door dergelijke pijnlijke vragen overvallen wordt, kan in de lange stoet der gemaskerden zelfs de Tachtigers op uitdagend carnavalsritme zien bewegen.

Het klinkt bijna als pure majesteitsschennis. Want vandaag aan de dag draait elke bloemlezing, elke literatuurgeschiedenis, die zichzelf respecteert om Tachtig en om ‘een nieuwe lente en een nieuw geluid’.

Mag iemand dus ‘De Nieuwe Gids’, waarin de goegemeente nieuwe officiële kunstopvattingen voorgeschoteld kreeg, in de essays van Verwey, de kronieken van Kloos en in de scheldkritieken van Van Deyssel, zomaar opjagen in een dubbelzinnige carnavalsstemming? Men zou bijna denken van niet... als Dr. P.W. Huygens en de ‘Nederlandse auteur en zijn publiek’ (p. 149) niet geschreven had:

‘Het lijkt me wel aannemelijk dat de enkele malen herdrukte “Grassprietjes” van Cornelis Paradijs, waarin van Eeden zeer verdienstelijke parodieën leverde op de Tollens- en predikantenpoëzie, ten minste evenveel bijgedragen hebben tot de artistieke opvoeding van de verzenlezer. Zij zijn uiteraard gemakkelijk te begrijpen dan de vele essays uit “De Nieuwe Gids” en daardoor voor een groter publiek toegankelijk. Goede parodieën doen het trouwens altijd!’

Garmt Stuiveling, die ‘De Nieuwe Gids’ als geestelijk brandpunt zag, laat hetzelfde doorschemeren. Dus toch... de ‘Grassprietjes’!

Ze werden uitgegeven bij dezelfde W. Versluys, waar ook op 1.10.85 het eerste nummer van ‘De Nieuwe Gids’ verschenen was.

Zo op het oog waren dergelijke grassprietje geen zuivere vermommingen van ‘Wilde Halmen’. (Cosman: Wilde Halmen - Amsterdam). Wel hadden Sebastiaan Slaap, alias Willem Kloos, en P.A. Saaije, alias Arnold Aletrino, de eerste met een voorrede, de tweede met een open brief, de balsemende poëzie van Cornelis Paradijs opgeschroefd. Maar als puntje bij paaltje kwam, bleven het hemeltergende parodieën. Tot ineens bleek dat de gemaskerde van Eeden adders onder zijn ‘grassprietjes’ stopte. ‘Moeder bij de Wieg’ grasspriet nummer XIV was een echt gewrocht van Tollens.

Slaap, slaap nu! gij zijt moegespeeld.
Mijn Jantje! vaders evenbeeld!
Dat zijt gij toch, schoon vader zegt:
‘Die jongen heeft mijn neus niet recht’.

Zoo even zat hij aan mijn zij
En hield op u den blik
En sprak weer: ‘Hij heeft veel van mij,
maar toch geen neus als ik!’.

Het verschil met een pronkstuk als ‘Er door’ viel gewoon niet meer op!

[p. 16]

 

Getuige van mijn weelde! lief salon

 

Bescheiden schouwplaats van mijn eerst geluk

 

O, als uw licht behangsel klappen kon,

 

Of uw penant en uw piano-kruk!

 

 

 

(grasspriet III)

Tussen de ‘Grassprietjes’ door wisselde van Eeden van masker. Dit keer werd de vermomming een zuivere mystificatie-affaire, met alle daaraan verbonden staarten.

Het geval zou ‘Julia’ heten en werd met vereende krachten door Kloos, Verwey, van Eeden, Van Gooyen en Duyts, die het manuscript de uitgever Gosler uit Haarlem aansmeerde, in elkaar gedraaid.

‘Julia’, een verhaal van Sicilië, een volkomen krankejorum feuilleton in 1808 idiote verzen, zou volgens de omslag door een zekere Guido geschreven zijn. Het was nog niet goed verschenen of de grandioze manier, waarop de ‘heersende’ kritiek in het Siciliaans gebakje trapte, bezorgde de Nederlandse letterkunde een onsterfelijk carnavalspakje.

‘Tijdspiegel’ sprak van ‘smaakvol’, H.J. Kievit de Jonge pakte met een ‘Hollandse Heine’ uit; H. Cosman, die naast Tollens tussen de grassprietjes te kijk stond, kwam met ‘een heerlijk epos’ uit de bus en Claut van der Myll-Papers ‘herlas Julia met hernieuwd stijgend genot’, Fiore della Neve had geen bezwaar tegen Guido's meesterschap en F. Smit Kleine wijdde er een heel essay aan.

Op 7 mei 1886 barstte de bom met knaleffect. Kloos en Verwey vertelden in ‘De onbevoegdheid der Hollandse literaire kritiek’ waar Guido die Siciliaanse mosterd gehaald had:

‘Een paar vroolijke literatoren door de muze van de barre nonsens geïnspireerd, flansen op eenige regenachtige achtermiddagen een dwaas verhaal op rijm tezamen, waar de belachelijke beeldspraak en de holste frasen worden afgewisseld door de tastbaarste wartaal’.

‘Julia’ betekende voor Tachtig de definitieve doorbraak. Even beroemd als de Julia-affaire, zes jaar later, in 1892, zou de Lieven Nyland-maskerade worden. Het zij mij vergund de hoofdzaken door Jan Greshoff te laten vertellen...

‘van Eeden vermoedde (en na achteraf gebleken is: terecht) dat zijn vriend Kloos hem alles behalve vriendschappelijk gezind was.

Met andere woorden, hij ontdekte Kloos' valsheid. En, alvorens daarin te kunnen geloven, wilde hij een bewijs. Hij schreef toen een zelfkritiek, welke hij onder de schuilnaam Lieven Nyland, door een tussenpersoon, aan “De Nieuwe Gids” deed toekomen. Kort daarop bood hij, eveneens als Lieven Nyland, een brokstuk uit zijn roman “Johannes Viator” ter plaatsing aan. Kloos toonde zich daar zeer geestdriftig over. Om te beginnen dit. Het is niet ongewoon en evenmin oneerbaar dat een schrijver zich bij tijd en wijle van een schuilnaam bedient. Het is niet ongepast om door middel van een ernstige “grap” en een samenstel van handgrepen, de partijdigheid of de onbevoegdheid van een kritikus of een tijdschriftredacteur aan de kaak te stellen.

Tegen zelfkritiek kan al evenmin enig bezwaar van kunstzinnige of menselijke aard bestaan. En tenslotte ben ik het niet met mijn vriend Stuiveling eens wanneer hij beweert, hoe men in van Eedens afrekening met zichzelf, duidelijk bemerkt hoe hij het niet meent. Zo eenvoudig is het niet! Hij geloofde wél (oprecht) en niet (even oprecht) in de waarheid van Nylands ontleding. De erkenning van zijn fouten is innig doorweven met de wens, dat het met die slechtheid en feilen zo'n vaart niet loopt. En dit verschijnsel van zelfbeschuldiging verenigd met de hoop, die bijna overtuigend wordt, dat men onrechtvaardig tegen zichzelf is, komt meer voor dan de volstrekte onoprechtheid waar Stuiveling op doelt. Ik kan niet inzien welk verwijt in deze halfkomische, halftragische geschiedenis van Eeden treffen kan, geheel afgescheiden van het feit of hij verder een aangenaam, oprecht, bewonderenswaardig mens was. De feiten waar het hier uitsluitend om draait, pleiten niet tegen hem.

Het stuk van Lieven Nyland werd geplaatst. Kloos, met een onnatuurlijke belangstelling voor deze gewaande medestander en geprikkeld door zijn afkeer voor van Eeden, spoort hem aan méér te schrijven. De inzending van een gedeelte van “Johannes Viator” volgt, Kloos is weer méér dan belangstellend. En als van Eeden de bijdrage terugzendt, d.w.z., in zijn eigen schrijftafellade sluit, wordt Kloos boos, heel boos en lokt daarmede de ontknoping uit...

Hij doet aanvankelijk joviaal en noemt het geval een goede grap (Greshoff: Het boek der vriendschap). Daarmee was echter de blijvende vijandschap tussen van Eeden en Kloos een publiek geheim. Het jaar daarop kwam de breuk in “De Nieuwe Gids”-redactie. “Het tachtiger tijdschrift” had uitgediend!

Wat “De Nieuwe Gids” in Noord-Nederland was, dat zou “Van Nu en Straks”, in Vlaanderen worden.

Toch deed “Van Nu en Straks” weinig aan maskerade. Behalve misschien de bundel “Metter Sonnewende”, sonnetten van Jeannette Nyhuis, Victor de Meyere, Herman Teirlinck, Fernand Toussaint, Jan Overeyde, met voorrede van Willem Kloos, een antwoord daarop van Prosper van Langendonck en ornamentaties en stafletters van Jacobyne Nyhoff... Dat was in 1901.

Alleen zou het bijna een halve eeuw duren voordat de “historici” er achter kwamen dat Jeannette Nyhuis, alias Jan van Overeyde, alias Jacobyne Nyhoff, in werkelijkheid als Herman Teirlinck geboren was. Hij wilde de min of meer erkende “groten” van “Van Nu en Straks” haarfijn bewijzen dat ook de jongeren iets te zeggen hadden...

Waren het maskerades die de Tachtigers in beweging brachten, dan zouden het lakens van dezelfde vermommingsrage kunnen zijn die de latere Forumgroep drift en bezinning brachten.

Om te beginnen was daar al Otto P. Reijs, die ons dank zij Jan Greshoff de adressen van de schilderachtigste proeflokalen en koffiehuizen

[p. 17]

uit West-Europa leveren kon. Otto P. Reijs leerde daar Jan van Nijlen, Frans Werfel, Henderik van Loon, Reinoud Herreman, Jan Greshoff, André Derain, Eugène Montfort, A. Bernard, Maurice Roelants en de hemel mag weten wie nog kennen. Otto P. Reijs tekende al die koffiehuispraatjes op... en Jan Greshoff publiceerde of verzamelde die, nauwgezet en “met de puntjes duidelijk op de i”.

Volgens Greshoff was O.P. Reijs een Limburger, die in 1881 in Mheer was geboren, in Brussel had gestudeerd, in Parijs en Londen had gewoond, maar verder het reizen in het bloed had...

O.P. Reijs werd eens ontdekt en geïnterviewd door J. Van Zomeren-Badius en hij liet zich bij die gelegenheid ontvallen dat Jan Greshoff en hij, eigenlijk volle neven waren. Zijn moeder en die van Greshoff waren zusters en waren geboren Buizen!

J. Van Zomeren Badius, alias Jan Greshoff, was soms “op reis” en praatte graag met zichzelf.

Omstreeks die tijd, in de jaren twintig dus, verscheen er allerhande dichterlijke proeven en wonderlijk proza van allerhande schrijvers, die O.P. Reijs in geen West-Europees koffiehuis had ontmoet. Zo maar op goed geluk een stel namen: Joseph Josephin, A.L. Van Kuyck, Angèle Baedens, Quiselius, Duco Perkens, Bodor Guila, Kristiaan Watteyn, W.C.K.V.N. Edgar du Perron.

Duco Perkens, die dik bevriend was geraakt met Eddy du Perron en met Pascale Pia, trok vooral de aandacht. Tot in “Nederland” van augustus 1926 H. Scholte berichtte:

“Het Woord” brengt ons voorts de mededeling dat de Vlaamse dichter Duco Perkens, geboren 1899 te Paramaribo, in januari van dit jaar te Cap Martin overleed. Met een voorliefde juist voor de mislukten en ten ondergeganen onzer literatuur, heb ik het werk van Duco Perkens vrij nauwkeurig gevolgd: een merkwaardig ontwricht dichterleven, tragisch in zijn overmoed, typisch in zijn cosmopolitisch Cendrars-karakter en in zijn vroegste uitingen niet geheel zonder talent’.

Urbain van de Voorde, in ‘Bij gebrek aan ernst’ (zijnde de volledige werken van Duco Perkens die in 1926 van de pers kwamen) besprak de overledene uitvoerig.

Sommige kritieken vonden het werk onbelangrijk maar gingen toch bij Stols informeren naar biografische gegevens.

Misschien hadden ze meer inlichtingen gevonden bij E. du Perron, die ook met Duco Perkens, Kristiaan Watteijn, Bodor Guila en Joseph Josephin onder één laken lag.

Men kan niet anders zeggen dat du Perron zich graag in een waas van mysterie hulde, dixit J. Greshoff. Wellicht was vriendschap met Pascal Pia daar niet zo vreemd aan. Deze had niet alleen Rimbaud aardig nagedicht maar zich ook gewaagd aan Baudelaire. Zo goed dat de paus der Baudelaire-kenners in de bekende Pleiade-reeks een proza-gedicht opnam, dat gegarandeerd Pascal Pia was, en uit de handschriftenverzameling van Mr. E. du Perron stamde!

‘Ik heb Mien Proost met een jongen gezien’, wist H. Marsman in 1929 te vertellen.

Het definitieve démasqué leverde geen jongen maar wel een heer op leeftijd op, die H. Klomp heette. ‘Mien Proost’ was in de letterkunde verzeilt geraakt via ‘De Gemeenschap’. Haar bundel ‘Het middelbaar onderwijs’ had Henri Borel in verrukking gebracht.

De mystificatie van Menno ter Braak, als Juffrouw Thea Poortman bezorgde Anthonie Donker en het ‘Critisch Bulletin’ grijze haren.

Het geval zat zo:

Menno ter Braak ademde in de vaste overtuiging, dat men artistieke kritiek in de typische kool-en-geitsparende stijl van prof. Donkersloot zonder veel moeite in serie kon laten aanmaken. Volgens ter Braak hadden zij het typische Hollandse Blubokarakter, opgebouwd op het schema van heel ruime liefde voor de grote en mooie dingen in de wereld (die er zoveel zijn!) enerzijds en van de benepen criticasterij van kleine eenzijdige zielen anderzijds.

Ter Braak noemde dit schamper ‘'n typisch geval van taalverkalking’.

Bovendien vond Anthonie Donker de kunstkritiek van ter Braak volgens zijn voor-oorlogse begrippen wel iets te satanisch uitgevallen.

Toen dan in 1935 ‘Politicus zonder partij’ verscheen, zou hij ter Braak wel gekapitteld hebben, als... als de Forumgroep niet zo gevreesd was. Dus vroeg hij de lezers van het Critisch Bulletin hun oordeel over een lijstje boeken... Daar stond als bij razend toeval natuurlijk ‘Politicus zonder partij’ tussen.

ter Braak las het, wreef zijn lorgnet schoon en fabriceerde volgens de Donkersloot-Donker-methode een gematigd-ethische, gematigd-berispende, gematigd-prijzende, gematigd-gematigde beoordeling. De lit. Cand. Thea Poortman kon onmogelijk achterdocht wekken.

Anthonie Donker beoordeelde de beoordeling, vond dat Thea Poortman telepatische gaven had en publiceerde. Alleen verbeterde hij enkele barre uitdrukkingen van Thea Poortman, die hem te ‘gewaagd’ toeschenen.

De woorden ‘arrogant, zelfverzekerd en iets over stekende oogjes achter een lorgnet’ schrapte hij maar voor alle zekerheid. In het Forum-nummer april 1935 zette Thea haar lorgnet weer op, veranderde van seks en lichtte Donker bij... Er ontstond een deining van formaat, ter Braak waardig...

Marsman nam als S. Waas met zijn vers ‘Rood front’ (1932) het tijdschrift ‘Links richten’ in de maling. Marsman als een wazig proletarisch dichter mocht er wezen! Daarmee leverde hij het indirecte bewijs dat Greshoff het juist gezien had, toen hij ‘Forum’ als een omgekeerde ‘Nieuwe Gids’ definieerde. In elk geval is het opvallend dat de twee belangrijkste jaartallen in de Nederlandse literatuur, die van 1880 en 1930, ook bijzonder rijk waren aan mystificaties. Zou het dan waar zijn, dat zonder dit alles het beeld der Vaderlandse Letteren, oncompleet blijft zonder carnaval... zonder het bal masqué der schoonheid, zonder de rest van ter Braaks Verloren Paradijs?

Lambert Jageneau