De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 7]

Een Vlaams auteur over Algemeen Beschaafd Nederlands

Nadat ik verleden jaar over dit onderwerp een artikel had gepubliceerd (in De Nieuwe Gazet van 6 juni) verzocht de redactie van de Vlaamse Gids mij om een bijdrage over datzelfde onderwerp. Daarom wil ik nogmaals mijn vorige argumenten opsommen en er enkele aan toevoegen.

In het genoemde artikel had ik in hoofdzaak de nadruk gelegd op het volgende:

1. Het is nodig en zinvol dat de Vlamingen het Noordnederlands tot norm nemen voor een algemene omgangstaal, want niet één van onze dialecten is toonaangevend, en regionalisme is niet te verdedigen omdat het de verstaanbaarheid in de weg staat.

2. Het aanvaarden van deze norm dient echter in geen geval te leiden tot een onvoorwaardelijke nabootsing van alles wat Noordnederlands is. Een norm is geen dwangbuis. De Vlaming bezit een rijk taaleigen dat hij niet mag prijsgeven ter wille van een denkbeeldige eenheid.

3. Onze taal moet beschermd worden tegen vreemde invloeden en tegen slordigheid. Ik gaf toen enkele voorbeelden (verkeerde zinswendingen, foutieve voorzetsels, verwaarlozing van nuances). Maar ik wees er ook op, dat de ene ‘verbeteaar’ de andere ‘verbetert’ en ik stelde de vraag: Waar ligt de grens? (Zie o.a. mijn voorbeeld: het is van geen belang - het heeft geen belang). En waar slaat ijver om in fanatisme?

4. Een stelletje betweters speelt de laatste tijd voor taaldictator en oefent dwang uit in het onderwijs, de uitgeverij, het theater, de radio, de TV, de film. Bij de meelopers zijn er enkele overtuigden, de overigen volgen uit aanstellerigheid of uit gehoorzaamheid. Of uit economische afhankelijkheid. (Zie verder). Een vriend riposteerde: ‘Zo het onderwijs, de uitgeverij, het toneel, de radio, de TV en de film “druk” uitoefenen ten gunste van een bepaalde taalvorm, dan bewijst dat toch juist, dat er onder de cultuurdragers hoe dan ook eenstemmigheid bestaat’. Eenstemmigheid onder hoeveel personen? Over ‘een bepaalde taalvorm’ beslissen in het middelbaar onderwijs drie of vier inspecteurs (en die beslissing heeft automatisch haar weerslag op de uitgeverij); in de BRT beslist één directeur-generaal (en dat heeft zijn uitwerking in radio, TV en film, aangezien de jonge cineasten aan bod hopen te komen in de BRT); in de schouwburgen beslist één man, in de redactie van een krant één man, en hoeveel Vlaamse kranten zijn er? Alles samen maakt dat nog geen vijftien man. En zijn dat stuk voor stuk ‘cultuurdragers’? In de eerste plaats zijn het ambtenaars of politieke zetstukken die de taal bijna uitsluitend passief gebruiken, en ze dan ook hoofdzakelijk beschouwen als communicatiemiddel. Het Esperanto is ook een communicatiemiddel. Maar voor de scheppende mens, en voor de mens die probeert zichzelf te verwezenlijken, is de taal ook en vooral een expressiemiddel, zowel geestelijk als emotioneel.

Het Noordnederlandse superioriteitsgevoelen

In datzelfde artikel lichtte ik het Noordnederlandse superioriteitsgevoelen - dat de Vlaming maar al te goed kent! - toe met een theaterpolemiek, afgedrukt in ‘Plays and Players’ van aug. en okt. 1966. Een Engels regisseur had gewezen op de slechte Nederlandse vertaling van een Engels stuk; een Noordnederlander had daarop geantwoord, en uit zijn antwoord bleek dat volgens hem dergelijke slechte vertaling enkel afkomstig kon zijn van een Vlaming, terwijl ze in werkelijkheid van een Noordnederlands dramaturg kwam.

In die polemiek staat de sleutelzin: ‘Flemish has developed itself practically into a separate language and Flemish adaptations are almost never used in the Netherlands’. Deze zin is van de directeur van een Noordnederlands vertaalbureau, en ik spreek over een sleutelzin omdat er de houding van de Noordnederlander ten overstaan van de Vlaming in vastgelegd staat.

Dat de Vlaming zich geen illusies make: geen enkel Noordnederlander zal hem voor vol aanzien zolang hij zijn taal niet onvoorwaardelijk heeft geïdentificeerd met het Noordnederlands, niet enkel in de woordkeuze en de zinswendingen, maar ook in alle staande uitdrukkingen, vreemde woorden, én tot in de uitspraak toe. Daarom krijgt de omroepster, die over de Vlaamse zender naar hartelust jijjouwt, maar zinnen zegt zoals ‘Je moet geen oude koeien uit de gracht halen’, vanwege de Hollander onmiddellijk het brandmerk (ZN) - het staat zo in Koenen - want de Hollander zegt ‘uit de sloot’.

Waarom moeten de Vlamingen hun eigenheid prijsgeven?

Ik stel de vraag. Ze wordt trouwens ook gesteld door Prof. W. Pée, en een door hem te publiceren tekst zal dat probleem behandelen.

Ik gaf vroeger al een reeks voorbeelden. Ik herhaal er enkele. Maar eerst sluit ik aan bij het laatstgenoemde voorbeeld van ‘oude koeien uit de gracht halen’. Waarom zou gracht minder goed zijn dan sloot?

[p. 8]

Is het onze schuld dat de Noordnederlander bij het woord gracht denkt aan b.v. de Keizersgracht, en dat dààrin nooit oude koeien liggen?

De samenstellers van woordenboeken beweren wel dat ze met de vermelding (ZN) geen veroordeling bedoelen, maar in de realiteit van de Noordnederlander komt het daar wél op neer. Des te meer waardeer ik dat Prof. J.L. Pauwels in het Winkler Prins Woordenboek met encyclopedische informatie, 1958, naast de zuidneerlandismen zoals ‘fleuris’, ook noordneerlandismen zoals ‘foekepot’ aanstipt.

Nog enkele vragen van dat soort:

1. Waarom staat in Koenen achter het woord schoon (beau): ‘het gebruikelijke woord is mooi’? Alsof het woord schoonheid niét gebruikelijk was, maar wél het woord mooiheid. Het naamwoord schoonheid bewaart toch de betekenis (beau) die verworpen wordt in het bijvoeglijk naamwoord.

2. Waarom is appelaar literaire taal (ZN) (zie Koenen), terwijl de woorden gortig, belazerd, een toetje (dessert), akefietje (akefietje opknappen), griet, wiedes (nogal wiedes) niet als Noordnederlands worden vermeld?

3. Waarom staat er in Koenen achter het woord tuinman ook het woord hovenier, maar dan met de vermelding ‘literaire taal’? Is hovenier geen prachtig woord, en gebruiken wij dat niet in Vlaanderen, ook in de ‘volkstaal’, zoals trouwens het woord hof?

4. Waarom mag het woord kleed niet gebruikt worden voor vrouwenkleding, maar moet het jurk zijn of japon? En waarom moet men zeggen positiejapon? Zwanger is een aanvaard woord, zwangerschap eveneens, maar het mag niet worden: zwangerschapskleed, zwangerschapsjapon, het moet worden: positiejapon. Kan het dwazer?

5. Waarom mag er in een Vlaams weekblad (in een bijdrage over een Vlaams renner) geschreven worden ‘Hij heeft een mooi pakkie aan’, maar mag er in geen Hollands blad over een Hollands renner geschreven worden ‘Hij heeft een zwart broekske aan’? Is de vertrouwelijke verkleinvorm ie zoveel beter, fijner en duideker dan de vorm ske?

Tot welk geknoei dergelijke nabootsing leidt, bewijst een krantenartikel van een jong Vlaams journalist. Hij heeft het o.a. over een bakkie koffie, over grieten, over een gehaaide verleider - maar in datzelfde artikel staat dan kopvalling, volle gas. Vreselijk.

6. Waarom zouden de Noordnederlandse gezegden a priori sterker en beter zijn dan de Zuidnederlandse? En waarom zouden de Noordnederlanders onze wendingen niet kunnen begrijpen, terwijl wij de hunne moeten begrijpen? Een voorbeeld: een taalverbeteraar schrijft in een Vlaams weekblad dat ‘iemand op zijn plaats zetten’ een letterlijke vertaling is van het Franse ‘remettre quelqu'un à sa place’, en dat de juiste vorm luidt ‘iemand op zijn nummer zetten’. Als argument wordt dan aangevoerd: zoals de Fransman de wending ‘mettre quelqu'un sur son numéro’ hoegenaamd niet zou begrijpen omdat ze een letterlijke vertaling is uit het Nederlands, zo begrijpt de Noordnederlander niet ‘iemand op zijn plaats zetten’, omdat het een letterlijke vertaling is uit het Frans. Wat natuurlijk onzin is, want voor een Vlaming die nooit de wending ‘iemand op zijn nummer zetten’ gehoord heeft, klinkt ze beslist even vreemd als voor de Fransman ‘mettre quelqu'un sur son numéro’. Daarom is in dit voorbeeld de vorm ‘iemand op zijn plaats zetten’ duizendmaal beter, zelfs al zou dat een letterlijke vertaling zijn uit het Frans; ook wie die vorm voor het eerst hoort, kan de bedoeling raden.

En ik vraag dan die verbeteraar:

- waarom moeten Vlaamse studenten in het college van een Noordnederlands professor aan een Belgische universiteit wél begrijpen: ‘Wat een ratjetoe!’, en zouden de Noordnederlanders niét begrijpen: ‘Wat een soep!’ of ‘Wat een hutsepot!’?

- waarom moeten de Vlamingen zich gewennen aan ‘Dat kan mij geen fluit schelen’ of ‘Dat kan mij geen laars schelen’ (Koenen), terwijl geen enkel Vlaming ooit die uitdrukking gebruikt?

De je-jij-jou

Destijds schreef ik: ‘Met de je-jij-jou-sleutel gaat in ons taalgebied meteen de poort open naar de cultuur en de superioriteit’. En ik gaf concrete voorbeelden van de dwang die de laatste jaren uitgeoefend wordt.

Ik herhaal dat het opdringen van de je-jij-jou hoegenaamd niets te maken heeft met taalevolutie, maar gewoon met taaldictatuur, waar juist de taal een levend geheel is. Welke argumenten men ook wenst aan te voeren (historisch, politiek, opportunistisch en wat nog meer), het is en blijft een feit dat de overgrote meerderheid van de Vlamingen de ge-gij-vorm gebruikt. Prof. W. Pée (voorzitter van de Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal) schrijft: ‘Het uitsluitend gebruik van je-jij door een Vlaming is m.i. onnatuurlijk en zelfs onbestaand. Ik geloof niet dat een enkele Vlaming alleen je en U bezigt’. Heel wat Germanisten (en leden van de VBO) treden dat standpunt bij. Maar de dwang werkt. Tot welke toestanden dat leidt, wil ik duidelijk maken met een aantal voorbeelden uit mijn dagelijkse ervaring:

1. De collega die over de radio verkondigd heeft dat we de ge-gij nu maar eindelijk moeten over boord gooien, zegt in een bewogen gesprek: ‘Collega, ge hebt toch dat reglement?’.

2. Een Vlaams toneelauteur verwijt een student dat hij een toneelstuk voorlegt dat geschreven is in de ge-gij-vorm, maar gedurende de besprekingen die al drie uur aan de gang waren, had hijzélf uitsluitend ge-gij gebruikt. Wanneer hem daarop werd gewezen, luidde het antwoord, dat hij de ge-gij-vorm bezigde in de omgang, maar niet wanneer hij schreef, waarmee hij dus vrijwillig het zozeer gewraakte onderscheid tussen spreektaal en schrijftaal in stand houdt.

3. De leider van een toneelstudio gebruikt je-jij, maar in het vuur van de discussie gaat hij automatisch over op ge-gij.

4. De directeur van een toneelschool gebruikt altijd en bewust ge-gij, maar wanneer hij optreedt als acteur moet hij overschakelen, en in

[p. 9]

officiële toespraken aarzelt hij tussen beide.

5. Een jong regisseur maakt zich kwaad omdat een oud-medestudent een ge-gij-vertaling van een stuk inlevert, maar tijdens de repetities gebruikt hij uitsluitend de ge-gij-vorm.

6. De actrice die zich het hevigst verzet had tegen de hierboven genoemde ge-gij-vertaling, levert enkele maanden later (bij een andere schouwburg) een door haarzelf gemaakte ge-gij-vertaling in.

7. Het hoofdartikel van een studentenblad begint met ‘We zullen je...’. Maar de tweede zin van die bijdrage luidt ‘Wat denkt ge wel?’

8. De directeur van een schouwburg gebruikt altijd ge-gij, en in een discussie kiest hij partij voor deze vorm, maar wanneer hijzelf een stuk vertaalt, gaat hij over op je-jij.

9. Een jong Vlaams auteur wordt geïnterviewd over een Noordnederlandse zender; zijn proza is geschreven in je-jij-vorm en met deze vorm begint ook het gesprek, maar tussendoor komt de ge-gij-vorm tevoorschijn.

10. Een jonge onderwijzeres levert een bijdrage in voor een schoolblad en schrijft ‘Als je zich bewust wordt van de toestand’. Maar ze is er zich niét van bewust geworden!

11. Bijna alle acteurs - ook de jongere - die er op de scène toe verplicht worden te jijjouwen, bezigen ge-gij zodra ze uit hun rol vallen.

Enzovoort. Al deze voorbeelden wijzen er overduidelijk op, dat in de woordvoorraad van de Vlaming ge-gij nog helemaal vooraan zit.

Maar het leerzaamste geval lijkt me dat van Prof. Florquin, de leider van de T.V.-uitzending ‘Hier spreekt men Nederlands’. Ik bezit geen T.V.-toestel en ik ken die uitzending niet; maar in een weekblad las ik een vraaggesprek met Prof. Florquin. Uit de antwoorden blijkt, dat Prof. Florquin zich het relatieve en het kiese van zijn taak bewust is. Zijn medewerker daarentegen hanteert vrolijk de bedreiging. Tekst: ‘De hoge eisen die tegenwoordig op de examens voor officiële betrekkingen worden gesteld, doen die mensen nu ook willens nillens het rechte pad inslaan’. Onvooringenomen wil ik aannemen dat de professor een waardevolle bijdrage levert tot de zuiverheid van onze taal. Maar in dat bewuste interview geeft hij spontaan toe, dat hij - tijdens de voorbereiding tot de uitzendingen - zijn medewerkers doorlopend aanspreekt met gij!! Op het scherm moet het echter jij worden. Dus de man die al sedert jaren uitzendingen verzorgt over het Nederlands en die officieel en bewust de je-jij-vorm overneemt, heeft zelf de gij-vorm nog steeds niet overwonnen. Waarom niet? Omdat hij een onverbrekelijk deel uitmaakt van zijn taaleigen. Dat taaleigen heeft bij hem hoofdzakelijk een passieve functie, in elk geval een niet-scheppende. Maar de Vlaamse dichter, toneel- en romanschrijver zou in zijn scheppend gebruik van de taal zomaar afstand moeten doen van het instrument waarop hij zijn hele oeuvre heeft opgebouwd.

Het probleem ligt natuurlijk anders voor Vlaamse gezinnen waarin op de een of andere manier een Hollands element aanwezig is, door één van de grootouders, één van de ouders, één van de echtgenoten. Dan valt het onnatuurlijke van de je-jij-vorm automatisch weg. Hetzelfde geldt voor Vlamingen die op Vlaamse bodem wonen maar thuis Frans spreken, en die enkel door hun ambt verbonden zijn met het Nederlands. Zij hebben in de intimiteit geen contact met het Vlaams zodat er zich bij hen geen conflicten voordoen wanneer ze dienen over te gaan op andere vormen. Hetzelfde geldt ook voor immigranten, zoals bij voorbeeld een ambtenaar die in het Frans opgevoed werd, maar een taak vervult in de Vlaamse gemeenschap. Voor hem is het Nederlands een aangeleerde taal. De diepere bindingen ontbreken.

De ge-gij-vorm zou ouderwets zijn

Dat beweren althans de jij-jouwers. De kneep is doorzichtig: indien ge-gij ouderwets is, zijn die jijjouwers meteen modern. Bovendien menen zij, zoals Prof. W. Pée het scherp formuleert, ‘dat het gebruik van de je-jij ze terstond verheft tot volwaardige Nederlanders’.

Wat dat ouderwets betreft: niet alleen zijn er in de loop der tijden meesterwerken geschreven in de ge-gij vorm, die de jijjouwers zomaar bewust (en niet in een evolutieproces) naar het museum verwijzen; maar ook heden is de ge-gij-vorm geenszins ouderwets, zeker niet in Vlaanderen, en zelfs niet in Nederland, waar ge-gij weliswaar niet meer voorkomt in de conversatie, maar waar niettemin de grootste Noordnederlandse dichter van deze tijd, Gerrit Achterberg, in zijn intiemste gedichten, die gericht zijn tot zijn geliefde, zeer vaak ge-gij gebruikt, zonder dat ook maar één poëzie-minnend Noordnederlander hem beschouwt als ouderwets.

Men denke niet dat de keuze van de aanspreekvorm een detailkwestie is. Ten eerste wijzigt de je-jij-vorm ook de vervoegingen: gij zijt / jij bent, vindt ge? / vin je? En ten tweede is de overname van de je-jij-vorm volstrekt ontoereikend om door de Noordnederlander als vol te worden aanvaard, zodat het ene niet gaat zonder het andere: wie je-jij aanneemt, moet op den duur - wil hij konsekwent blijven - honderden ‘Vlaamse’ woorden, gezegden, uitdrukkingen, zinswendingen opgeven. (Hierboven gaf ik enkele voorbeelden). Wie dergelijk offer niet wenst te brengen, moet evenmin de ge-gij-vorm offeren, en mag niet toegeven aan de dwang van buitenuit.

De economische druk

In oorsprong is de druk die uitgeoefend wordt op de Vlaamse taal louter economisch, maar die druk kan enkel een uitwerking hebben omdat de Vlaming zich in een hoek laat duwen. Wanneer een Noordnederlands uitgever een kinderboek op de markt brengt of een schoolboek, wanneer een Noordnederlands auteur een roman of een toneelstuk schrijft, een Noordnederlands cineast een film maakt, een Noordnederlands realisator een T.V.-spel opneemt - alles in het Nederlands met je-jij-jou, met de voor ons wildvreemde woorden als gortig, belazerd, griet, met de vele

[p. 10]

(slecht uitgesproken!) Franse woorden, met andere gezegden dan de bij ons gebruikelijke, en zelfs in Hollands dialect - dan vindt dat alles in Vlaanderen een verspreidingsgebied. De Vlaamse kinderen, lezers, luisteraars en kijkers moeten zich maar aanpassen. Maar omgekeerd? Op enkele uitzonderingen na is er geen sprake van wederkerigheid. Niet het talent geeft daarbij de doorslag, maar uitsluitend de jarenlange economische voorsprong, de afwezigheid van taaltwisten, en het reeds genoemde Hollandse superioriteitsgevoelen. Maar de Vlaming beseft dat niet, zoals hij jaren achtereen niet heeft beseft, dat ook de scheve verhouding Waals-Vlaams in essentie volgde uit economische druk én uit een Waals superioriteitsgevoelen.

Eenheid in verscheidenheid

De laatste vraag: vanwaar komt bij sommige Vlamingen dat ongebreideld verlangen naar eenheid in een keurslijf, naar eenheid die niets anders worden kan dan zelfverraad? Vlaming en Noordnederlander zijn uiteengegroeid en dat weten de Hollanders evengoed als wij.

Waarom zou er geen Zuidnederlands mogen bestaan naast het Noordnederlands, zoals het Engels bestaat naast het Amerikaans, - terwijl beide talen juist zoals het Vlaams en het Noordnederlands een gemeenschappelijke norm in stand houden? Tussen Engels en Amerikaans doen zich letterlijk dezelfde verschijnselen voor, en de hierboven aangehaalde uitspraak van een Noordnederlander (‘Flemish has practically developed into a separate language’) gaat eveneens op voor Engels - Amerikaans. Een Duitse platenfirma publiceert de volgende aankondiging: ‘Soll man Englisch oder Amerikanisch lernen?’, en ze brengt dan ook twee reeksen van platen op de markt naargelang men Engels kiest of Amerikaans. Eenzelfde woord heeft in beide talen vaak een verschillende betekenis (billion: Amerikaans: duizend miljoen/ Engels: een miljoen miljoen; cute: Amerikaans; lief, bevallig / Engels; gevat, handig; public school: Amerikaans: volksschool / Engels: privéschool). Aan de andere kant gebruikt men vaak twee totaal verschillende woorden voor hetzelfde ding (mail / post, apartment / flat, vacations / holidays, ground-floor / first-floor, movies / cinema, pants / trousers, dessert / sweet).

Het feit dat het hierbij gaat om twee wereldtalen maakt het nog betekenisvoller, want voor wereldmachten is het begrijpen van elkaars bedoelingen, afspraken, overeenkomsten heel wat belangrijker dan voor kleine mogendheden. Bovendien primeert over de hele wereld het Engels in de buitenlandse betrekkingen. En ieder die het Engels kiest als vreemde taal rekent erop het hele Engelssprekende taalgebied te kunnen bestrijken. Het idiote argument dat de Vlaming de je-jij-jou-vorm moet overnemen om de Walen geen last te bezorgen met het Noordnederlands, valt hiermee weg. Trouwens, de Waal die Vlaams leert, beoogt enkel administratieve contacten met zijn landgenoten uit het Noorden. En tenslotte, kan iemand zich voorstellen dat een Amerikaan een Engels boek niet zou kunnen lezen, of dat dwang zou uitgeoefend worden om b.v. in Amerika alle woorden en wendingen te schrappen die getrouw Engels zijn?

Het wordt hoog tijd dat wij tot bezinning komen en dat wij ons verzetten tegen de huidige taaldictatuur (en dus tegen de taalverarming) die in de praktijk veel méér uitgaat van een zeer beperkte kring van Vlamingen dan van de Noordnederlanders die toch overtuigd zijn van hun superioriteit. Beide taalgemeenschappen kunnen elkaar heel wat meer bieden indien ze hun eigenheid bewaren, en dat betekent meteen ook het bewaren van hun rijkdom.

Herwig Hensen