De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 31]

Corneel van Cakenberghe:
Conscience werd schrijver in de Poesjenellenkelder

Het is algemeen bekend dat Hendrik Conscience, schrijver o.m. van ‘De Leeuw van Vlaanderen’, zijn volk in de 19de eeuw (opnieuw) leerde lezen. Hieraan wordt herinnerd door een bronzen beeld van de meester, gezeten met een boek op de schoot, ruggelings tegen de Stedelijke Hoofdbibliotheek van Antwerpen, kijkend in de richting van de barokke gevel der St.-Carolus-kerk, gebouwd naar het ontwerp van die andere grote Vlaamse zoon, genaamd Pieter-Pauwel Rubens. Wie ooit één enkel schilderij van Rubens gezien heeft en één boek van Conscience las, weet in welke toestand van cultureel verval de Vlamingen in de tussenliggende eeuwen geraakt waren.

Sedert zij opnieuw begonnen te lezen, werkten zij tevens aan hun wederopstanding, die vooralsnog niet voltooid is. Begrijpelijk. Immers, de Vlamingen komen van ver, van zeer ver.

Achterstand en opgang van de Vlamingen worden vandaag de dag nog levendig geïllustreerd door Corneel van Cakenberghe (60), gezelschapsdirecteur, regisseur, schrijver, acteur, manusje-van-alles in de zogenaamde Poesje, zijnde een 19de eeuws marionettentheater, ondergebracht in een gewelfde kelder van de Repenstraat te Antwerpen. Zijn repertoire bestaat uit veertien stukken, gaande van klassiekers zoals ‘De Zeeslag van Palestina’ en ‘De drij Diserteurs’ tot stukken van eigen makelij: ‘De starken bakker van Antwerpen of de Franse Furie’ en ‘De Maegd van de Burchtgracht’ via de onvermijdelijke ‘Leeuw van Vlaanderen’, het onverwoestbare kasstuk.

(‘Ik heb juist mijne Leeuw van Vlaanderen gerepareerd. Er was een vleugel van zijn hoed geslagen. Ik heb die vleugel wat ingekort en er rivetjes ingezet. Nu staat hij weer zo vast als een muurtje’).

Neel, geboren in het hart van de Luizenmarkt - de wijk die door huidige schepen van Schone Kunsten John Wilms in zijn boek ‘De Parochie van Miserie’ pakkend werd beschreven - organiseerde als kleine jongen poppenkastvoorstellingen met papieren figuurtjes, die hij liet evolueren in een afgedankte kist. Hij ging amper een jaar naar de grote school als de oorlog uitbrak. Leren was er toen niet meer bij. Na de grote wereldbrand liep hij nog een beetje school, maar minder dan veertien jaar oud en niet eens in het bezit van een werkmansboekje ging hij aan de slag, eerst als koekjesbakker en later als smid.

‘De catechismus en de gewijde geschiedenis kenden wij compleet van buiten. Maar voor de rest niks. En de tabellen van j'ai, tu as, il a - maar we wisten niet wat het betekende. Al een geluk dat ik kon lezen. Ik heb veel geleerd uit boeken, door zelfstudie’.

Zijn ware lering kreeg Corneel van Cakenberghe in de poesjenellenkelder.

‘Ik heb al de vervolgstukken gezien. “Van de vliegende ridders”, “Van den zwarten Profeet” en zo. Die duurden drie tot vier weken. De mensen die dat speelden konden niet lezen. Ze hadden dikke, blauwe boeken. Iemand die wèl kon lezen, las daar een stuk uit voor. De rollen werden uitgedeeld. En 's avonds speelden ze dan wat ze gehoord hadden. In dat verhaal werden figuren binnengesmokkeld zoals de Neus en de Schele en zo konden zij er van alles tussenlappen’.

Pol Pasmans (‘De oude Pasmans’) begon in 1848 in de Repenstraat te spelen. Zijn dochter, een fröbelonderwijzeres, trouwde met de Fransman Deschamps, een bootsman die aan de wal gebleven was. Deze Deschamps erfde de kelder bij het overlijden van zijn schoonvader. Maar Pasmans had nog twee spelers opgeleid (‘grote acteurs’), nl. Pol van Bogaert en Dré de Pré. De Fransman kreeg twee zonen: Armand en Pol, die ook leerden spelen. Na de dood van hun vader erfde de ene kelder en de poppen en de andere de zaak. Het was nl. een familie van schouwvegers en marmerschilders. In de winter vegen en in de zomer schilderen.

Er waren al eens woorden. Soms was er erge onenigheid. Iemand trok er uit. Enfin, Pol van Bogaert maakte op zeker moment een eigen theater dat nu in het Antwerps Volkskundemuseum staat.

‘In dat theater heb ik leren spelen. We speelden op verplaatsing in cafés en andere lokalen waar we gevraagd werden. In heel het Vlaamssprekend gedeelte van België. Ten slotte kreeg Pol een kelder op de St.-Niklaasplaats. Daar had de folklorist Jan de Schuyter voor gezorgd. Ik was een jaar of vijftien. Ik ging mee schouwen vegen met Pol en zo nam hij mij ook mee naar zijn theater. Ik ben met Pol blijven spelen tot aan zijn dood. Het theater was dan eigendom geworden van Jan de Schuyter. Toen de Schuyter een hele tijd na de bevrijding gestorven is, werd het overgemaakt aan de stad en de mensen van de stad stelden het ten toon in het museum van folklore. Jan zei: Neel in mijn testament staat dat ge daar moogt mee spelen zolang ge leeft. Maar ik weet niet of het zo in zijn testament staat. Hij heeft er twee gemaakt. En ge weet dat een tweede testament altijd begint met het andere te vernietigen.

Enfin, in 1962 kwam ik hier op

[p. 32]

aanvraag van de stad. De stad kreeg deze kelder door een sociëteit, die de Poesje van Pasmans onder bescherming genomen had. Deze kelder was niet meer actief. De dag van de proefvoorstelling voor het schepencollege had ik een werkongeval en ik hing tussen leven en dood. Mijn zoon heeft dan gespeeld - met een krop in de keel. Maar het is allemaal goed verlopen. Ik speel hier met de poppen van de Oude Pasmans. Maar de stiel heb ik bij Pol van Bogaert geleerd op de St.-Niklaasplaats’.

Toen Corneel van Cakenberghe een jonge kerel was, kwamen er in de Poesje oude mensen op klompen of pantoffels. Met een pruim achter de kiezen. Nu zijn de bezoekers studenten, soldaten onder leiding van hun opvoedingsofficier, personeelsverenigingen op uitstap, reisgezelschappen.

Neel zegt: ‘Ik speel alle stukken uit mijne kop. De oude stukken werden altijd zo gespeeld. De spelers hadden nooit een papier. Eerst mocht ik voor soldaatje spelen, dan voor knechtje, ten slotte kreeg ik ook grote rollen. Nu weet ik wel hoe het allemaal moet. Ik speel natuurlijk met helpers, met mijn broer, mijn zoon. Maar alleen mijn zoon zou mij kunnen vervangen. (Hij is beroepsonderofficier bij het leger). Maar de helpers niet. Dat gaat zo: nu gij zo en zo, pak vast, klop erop. Als ze niet juist weten wat ze moeten doen, geef ik teken. Dikwijls spreek ik voor poppen waar een ander mee bezig is. De anderen spreken weinig. Ja, zo van die dingen als “Oui et non” en “Jamais peur, mais moi toujours dorst”, als Jean Breydel in “De Leeuw van Vlaanderen” zegt: “Ge moet gene schrik hebben”.

De meeste teksten worden uitgegalmd in een ouderwetse literaire en tevens zuiver Antwerps gekleurde taal - in de trant van: “Gij hebt mij ontboden, majesteit, wat gelieft gij gedaan te hebben?”.

“Dat is zo overgeleverd, zegt Neel van Cakenberghe, zoals “Men zal mij niks kommen te leren, Franse rat”. (Dat vergeet onze Rik altijd van die Franse rat, zegt echtgenote Marie van Cakenberghe - Heirwegh giechelend). Ik heb het diepzinnig ingestudeerd. Dat is niet gezocht. Het lag in hunne mond. Als een helper een woord moet zeggen dat hij niet goed kent, dan begint hij dat te verbasteren. Als hij “Sire” moet zeggen, dat zegt hij “Serie”. En als hij zo moet zeggen: 'Er staat een zwarte neger voor de poort om Uwe Edelheid te komen spreken”, heeft hij het over “Uwe Eigelijkheid”. Ge ziet hoe dat de woorden vermassacreerd worden en die blijven erin zitten. Als we het diepzinnig gaan opzoeken, dan zien we hoe de spelers de teksten zegden zoals ze de woorden best konden uitspreken’.

Die verklaring volstaat vanzelfsprekend niet voor de hoogdravende zinswendingen, gelardeerd met volks opmerkingen. In de beroemde ‘Leeuw van Vlaanderen’ wordt o.m. gezegd: ‘Heer Leeuw, er staan 20.000 soldaten voor de deur, Jan Breydel met zijne beenhouwers en Pieter de Coninc met zijne wollewevers. Wij zullen niks tekortkomen om die Franse ratten wat smoelperen op hun bakkes te geven’.

Waarop de Leeuw van Vlaanderen antwoordt:

‘Goed, Pieter de Coninc, laat die 20.000 soldaten bovenkomen. Schenkt ze allemaal een borrel. Maar dat zij hun voeten afkuisen en mijn meid gerust laten. Of daar zal potverblekke bloed stromen’.

Hierbij aansluitend zegt Neel van Cakenberghe: ‘Ik heb dat nooit anders gehoord. Het is altijd zó geweest. Als er Hollanders in de kelder zitten, zeg ik wel eens een “bolske” in plaats van een borrel, maar de zinnen zitten vast gegraveerd in uw kop. Dat rolt daar uit. Terwijl ik dat zeg, denk ik al aan iets anders. De grote lijnen van de tekst blijven altijd bestaan. Improviseren dat doet ge alleen maar als ge met de “voddebalen” begint: de Neus, de Schele, de Kop, de Grijze, den Bult, Belle Jeannette. Marie haalt de Neus eens’. (Marie haalt direct de Neus).

De Neus heeft inderdaad een ferme neus. Uiteraard. Een geweldige pop, getekend door de tijd, de slagen - pokdalig, toch met een glans, triestig, wreed en vrolijk tegelijkertijd. Gekleed in een blauwe, gelapte kiel.

‘Dat is de werkende klas van vroeger. Alle dagen in blauwe kiel. 's Zaterdags werd hij gewassen en dan waren ze zondags proper. En met dezelfde kiel gingen ze 's maandags werken’.

Spreekt de Neus kritiek uit op de gebeurtenissen van deze tijd?

‘Dat is dikwijls heel gevaarlijk. Want dan komt ge op politiek terrein. En ge weet nooit welk volk ge in de kelder hebt. Politiek is dikwijls gevaarlijk. Wat ik wel doe. Ik zal een voorbeeld geven. In “ De Maegd van de Burchtgracht” - dat is een stuk dat ik zelf geschreven heb - daar is er ene in van Abessinië. Ik zeg “Dat is ene van de Negus”. Nu kan ik ook zeggen: “Dat is ene van Indië, die zijn eigen nog niet laten castreren heeft voor een radioke. Zo'n flitsen gaan door een mens zijn gedachten en komen misschien nooit meer terug”.

Alle stukken staan op papier. “Maar, zegt Neel van Cakenberghe, als een stuk geschreven is, dan staat het nog niet op punt. Terwijl ge speelt, snijdt ge gedeeltes weg. Ge voelt waar het te traag is. Ge vindt nieuwe humor hier en daar. Soms herschrijf ik stukken om ze historisch juist te maken. Allez, in “De starken bakker van Antwerpen of de Franse Furie” was er sprake van de gard sivik. Die bestond toen nog niet. Dus heb ik de gard sivik eruit gesmeten. Ik heb geschiedenisboeken gelezen. En daar is nergens sprake van een bakker, in de tijd van de Franse Furie. Maar vroeger stond in de Geuzenhofjes een monument en daar stond een bakker op, die met zijn broodplank op de Fransen aan het slagen was. Maar ja, iedereen was toen in het verzet. En het kan best dat er een of andere bakker met zijn plank de Fransen te lijf ging. Maar het is te zot om b.v. in de Leeuw van Vlaanderen van een velo of een telegram te spreken. Ik blijf in de geest van de tijd. In “De Maegd van de Burchtgracht” laat ik een politieman optreden. Maar vroeger stonden de publieke vrouwen onder toezicht van de schout. Dat is dus niet met zijn haar getrokken ”.

Een Hollands reisbureau brengt iedere maand een lading Hollanders voor “Antwerpen bij nacht”, naar

[p. 33]

dit Antwerps brandpunt van authentieke folklore. Heel fatsoenlijke mensen. Op een keer waren het allemaal bankiers. De bus lag vol lege champagneflessen. Ze worden afgehaald op de Grote Markt. Met lampionnetjes. Frans - dat is een helper - gaat voorop met een hoge hoed om de weg te wijzen. En dan is er ook nog een harmonikavent. Van de Markt recht naar de kelder. Ze hebben maar een halfuurtje tijd en dan moeten we ‘De Leeuw van Vlaanderen’ spelen. Mijn zoon geeft eerst een inleiding over het ontstaan van het theater. Dan luisteren ze nogal. Hij legt ook enkele moeilijke woorden uit. B.v. dat een smoel een aangezicht is, hoe wij op zijn Antwerps ‘naar de plee gaan’ zeggen, en ook een kleine uitleg over de strijd van de Vlamingen tegen de Fransen. Er zijn er die het op slag verstaan. Natuurlijk zijn er altijd mensen, die wat moeite hebben. Maar ze hebben toch plezier. Die langdradige teksten in het Antwerps verstaan ze niet altijd. Het meeste plezier hebben ze met de gevechten. Dat zien ze graag, de Hollanders. Ze roepen in het gevecht als op een voetbalmatch. Als de voorstelling gedaan is, brengen we ze terug naar de Markt. Dat is dan het culturele gedeelte. Wat ze daarna doen, dat weet ik niet. Naar de bars en de strip-tease, denk ik. Maar als ze hier binnen zijn... Franske met zijn hoge hoed en de harmonikavent maar spelen, dan liggen ze te wiegen en hebben plezier. Dat is nog plezanter dan het stuk, omdat ze de teksten niet altijd verstaan. Maar hun grootste genot, dat is het gevecht van de Vlamingen tegen de Fransen. Eén van de laatste keren waren er Hollanders bij die te veel gedronken hadden. En maar roepen en tieren. Er is een madame zich komen excuseren. Ze vond het spijtig. Er waren mensen bij die goed het boek van Conscience kenden en ze hadden spijt dat er zoveel van de tekst verloren ging’.

Je kan dus hard lachen in het theater van de Poesjenellenkelder. Leopold II heeft tijdens de wereldtentoonstelling van 1884 ook hard gelachen met de poppen van Pasmans en ‘De Leeuw van Vlaanderen’. Met het theater van de kleine arme man. Tevoren was er te veel tekst en te weinig handeling. Toen werden de epische gevechten ingelast. Leopold II was nog niet buiten of de jongens van het theater schilderden het woord ‘Koninklijk’ op hun uithangbord boven de benaming ‘Antwerpse Poesjenellenkelder’. Dat is het grijze verleden. En ik zei het al: je kan er lekker mee lachen. Maar ergens is er een ondergrond van droefheid, van ellende, tragiek zelfs.

Dat zegt Neel van Cakenbergh niet. Maar hij voelt het wel met iedere vezel van zijn lichaam. ‘Conscience werd schrijver in de poesjenellenkelder. Als ge het manuscript bekijkt van “De Leeuw van Vlaanderen”, dan ziet ge dat zijn pen de gedachten niet meer heeft kunnen volgen als hij de gevechten beschrijft. Dat moogt ge gerust aannemen. Hij werd als kleine jongen de betekenis van de gevechten gewaar, hier in de Poesje. Want hij woonde hier in het Schipperskwartier’.

Van Cakenberghe had nooit de kans om behoorlijk onderricht te krijgen in zijn eigen taal. Hij speelde theater met papieren ventjes. (‘Het poppenspel vertoont alle takken van de kunst’). Hij liet zijn kinderen van jongsaf spelen met de Neus, de Schele, de Kop...: ‘Toen mijn zonen op school een club moesten kiezen, zei ik: Jongens, geen sport, daar is niks mee te verdienen, maar toneel.

Ze haalden de eerste prijzen voor Nederlands en uitspraak. Als ik ze nu hoor spreken - op een ander, thuis niet - zeg ik: God, zijn dat mijn eigen kinderen? De jongste is nu acteur in het Fakkelteater. Maar hij kent ook het platste Antwaarps dat er bestaat. Hij geeft de inleiding in de kelder als er Hollanders komen.

Maar ze hebben het ver gebracht. Weet ge waarom ik smid geworden ben? In 14-18 - ik zie nog de zeppelin boven de stad hangen. En het geloop van de mannen van de gard sivik. We zijn toen een tijd in Harderwijk geweest. Ik hoorde slagen op een aambeeld. Het was de smid. Ik zag de vonken, dat vuur, de hamer, de sterke armen - en ik dacht: Ik wil smid worden. En zo ben ik een onnozele smid geworden. Maar in het theater zit een microob, die kan uitgroeien tot iets dat geweldig is. Het poppenspel vertoont alle takken van de kunst. Er zijn hier Braziliaanse journalisten geweest. Van hen heb ik vernomen dat daar poppenspelers op kosten van de Staat door het land reizen. Ze geven voorstellingen met uitleg voor de kinderen in de scholen. En dan gaan ze weer voort.

Maar zover zijn ze in België nog niet. Soms komen kinderen hier kijken als ik in de namiddag het een en het ander aan het doen ben. Ze vragen dan: Mogen wij eens kijken? Ik zeg: Ja. Speel eens met een pop. En direct ben ik bezig. Op korte tijd zitten de banken vol. Ik zeg aan de kinderen wat sagen en legendes zijn. Ze zijn blij en ze leren er iets mee.

In de laatste oorlog heb ik voor de soldaten gespeeld. Ze stopten ons in een vrachtwagen van het leger en we gingen overal spelen zonder dat we zelf wisten waar het was. Dat was ten velde. Dat hadt ge moeten meemaken, al de soldaten, alles ondereen. Dat was in de mobilisatie.

‘Als dan de Duitsers binnen gekomen waren, dan geloof ik dat er geen ene meer zou overgeschoten zijn!’

Frans De Bruyn