De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 37]

Politiek

Informatie en objectiviteit in radio en televisie
Dossier der communicatiemedia

MAURICE DE WILDE

Het recht op informatie en de plicht die te brengen volgens de criteria van morele objectiviteit, zijn in deze gistende tijden schier dagelijks aan de orde.

Niet enkel op het electoraal-politieke vlak overigens.

Het geding door de heer Van Daele, oud-minister en schepen van de stad Gent, tegen de B.R.T. heeft het probleem nog eens duidelijk belicht.

De aanlegger oordeelde zich gekrenkt, omdat het interview dat hij T.V.-reporter Maurice De Wilde toestond voor de uitzending ‘Dure Electriciteit’ niet integraal werd uitgezonden, wat zijns inziens, tot een tendentieuse montage leidde.

De eis van de heer Van Daele om de uitzending te verbieden - na een vergeefse poging om de B.R.T. ertoe te brengen zijn bijdrage uit de reportage te verwijderen - was destijds in kortgeding en in beroep afgewezen.

Maurice De Wilde werd kort daarop nogmaals op de korrel genomen - hoofdzakelijk vanuit de Antwerpse hoek - voor zijn reportage ‘Geen Mammoets voor Belgie?’

Dit jaar werd hem precies voor deze reportage de prijs van de Vlaamse T.V.-pers toegekend. In die toekenning werd, niet ten onrechte, ook een manifestatie van journalistieke solidariteit gezien.

Maurice De Wilde gaf bij die gelegenheid zijn persoonlijke visie op de kwestie: een waardevolle bijdrage tot het dossier der communicatiemedia, ongeacht het zeer persoonlijke engagement.

‘De Vlaamse Gids’ oordeelde het nuttig bij te dragen tot de ruimere verspreiding van dit document dat pas onlangs voor integrale opname in deze publicatie werd vrijgegeven, maar waarvan de essentie, zoals tijdens het geding te Gent werd aangetoond, nog niets aan actualiteit heeft ingeboet.

Enkel de meer vormelijke aanspraak en het gelegenheidsslotwoord ontbreken.

[p. 38]

Er is heel wat vereist om een resem beschuldigingen te verteren zoals tendentieusheid, vooringenomenheid, onverantwoordelijkheid, belager van gevestigde belangen, valse profeet, procureur, journalistieke machtswellusteling, scheeftrekker, maker van ondingen die de naam van reportages niet verdienen, blindstaarder, dwaalspoortrekker en 'ongetwijfeld zoals sommige volksvertegenwoordigers, kweker van illusies, kwakkels en enormiteiten. In ieder geval meer dan genoeg om ervan overtuigd te zijn, dat een BRT-journalist in zijn persoonlijke en beroepseer duchtig werd aangetast en dat alle elementen van hetgeen eerroof wordt genoemd nu kunnen voorgelegd worden. En niettemin wordt zó iemand met de alom gewaardeerde prijs van de Vereniging der Vlaamse TV-pers bekroond. Wellicht heeft ook die vereniging zich erover verwonderd, dat in weerwil van zulke verwijten, die op scheldwoorden neerkomen, aan het voorwerp van zulke illusies, kwakkels en enormiteiten zelfs op aandringen (sic) van 's lands hoogste overheid toch een onderzoek zal worden gewijd. Wellicht ook oordelen de TV-critici, dat de uitgebrachte beschuldigingen uitsluitend neerkomen op morele veroordelingen, die datgene waarover het eigenlijk moet gaan, nl. cijfers en feitelijke gegevens, niet in het gedrang brengen. Hiertegenover worden inderdaad geen andere cijfers en feitelijke gegevens geplaatst, zodat van objectieve weerlegging dan ook geen sprake kan zijn, maar veeleer van een proces van iemands bedoelingen.

Wegens al die aantijgingen moet men in de BRT onvermijdelijk de indruk krijgen, dat men ten slotte nog alleen met zichzelf overblijft. En precies dan komen de vele reacties van het publiek, de duidelijke taal van de Bond van Radio- en TV-journalisten en ten slotte de sterke steun van de Vlaamse TV-pers bewijzen, dat men zeker niet alleen staat. Zij mogen allen ervan overtuigd zijn, dat zulke steun iemand rechtop kan houden.

Op dat ogenblik gaan mijn gedachten ook naar de deskundigen, zij die niet met het woord maar met de daad moeten optreden, zij die, omdat zij ambtenaar zijn, vóór, tijdens en na de uitzending van ‘Geen mammoets voor België?’ geen machtiging kregen om hun oordeel, tenminste niet in de openbaarheid, te laten kennen, hoe moeilijk dat voor hen ook moge geweest zijn. Daarom kan ik zo maar niet het getuigenis voorbijgaan van die ambtenaren-technici, wier verontwaardiging hen alle mogelijke sancties heeft doen trotseren. Zo heeft bijv. één van hen begin december van vorig jaar in een met zijn naam ondertekende en in de pers openbaar gemaakte brief het volgende neergeschreven: ‘Als gewezen gezagvoerder der koopvaardij en thans als ambtenaar bij het Ministerie van Verkeerswezen kan ik met de hand op het hart verklaren, dat alles wat reporter De Wilde ons heeft geleerd de waarheid is. Maar de waarheid klinkt niet steeds aangenaam in de oren en vele mensen worden niet graag op de tenen getrapt’.

Anderdeels heeft men het ervoor over zich met slijk te laten begooien, als men maar wist, dat alle geworpen modder tot positieve resultaten voor het havenbestel in ons land mocht leiden.

Blij ben ik ook om het gevoel, dat ik de Prijs van de TV-kritiek deze maal onrechtstreeks ook een prijs voor de hoogste BRT-overheid acht, die terecht heeft geoordeeld, dat de onderrichtingen van de BRT-journalist naar de letter moesten nageleefd worden. Voor haar kan zulke onrechtstreekse prijs niets anders dan een aansporing zijn om in de toekomst bij de behandeling van zogeheten kiese onderwerpen te doen blijken, dat zij een onafhankelijk persorgaan in de ware zin van het woord kan zijn en dat het nastreven van openhartige informatie de voorrang op alle mogelijke andere overwegingen moet hebben.

Want hetgeen zich rondom het geprijsde programma en om een paar voorgangers heeft afgespeeld, reikt in feite veel verder dan het uiterlijk gesjor met een mammoet-sneeuwbal, dan een kortsluiting of een alarm. Het gaat in feit om heel wat meer, het gaat inderdaad om het recht van de gemeenschap op informatie. Weliswaar wordt dit formeel erkend, en niet alleen in de grondwet. Weliswaar wordt dit recht ook onvervreemdbaar geheten, de essentiële faktor in de ontvoogding van de gemeenschap, het onmisbaar element bij uitstek in een democratisch staatsbestel en om ten slotte Sierksma na te zeggen: ‘het middel om de muren open te breken waarachter, buiten medeweten van de burger, belangrijke beslissingen worden voorbereid, die de gehele gemeenschap aanbelangen’. Maar het feit, dat dit recht van de gemeenschap steeds weer ter sprake wordt gebracht, bewijst dat het, tenminste in ons land, in tegenstelling tot verscheidene andere landen, nog niet een in de praktijk door allen aanvaarde verworvenheid is.

Voor de drukpers, op enkele loffelijke uitzonderingen na, blijkt zulks, tenminste naar buiten uit, niet zo duidelijk tot uiting te komen. Nochtans weet menigeen wat financiële en ideologische gebondenheid als rem voor werkelijk vrije informatie betekent. Opvallender blijkt het verschijnsel, wanneer het om radio en TV gaat. En niettemin vormen deze media bij ons een instelling tot openbaar nut, waar een remmensysteem zeker niet gelegen komt.

_**_*

Maar de remmen zijn er. Ze zitten al in de bevoogding van de media door de uitvoerende macht, zelfs wanneer deze op haar openheid prat gaat. Een bevoogding, die radio en TV een officieel aureool bezorgt, wat hun informatie-opdracht zeker niet ten goede komt. Deze moet immers het openbaar nut en niet het nut van een bepaalde gezagsgroep of bepaalde gezagsgroepen dienen. Het kan niemand uiteindelijk een voordeel zijn, dat radio en TV met deze gezagsgroepen worden vereenzelvigd, en dat een evenwichtige, eerlijke en open informatie onder allerlei druk zou moeten bezwijken. Want een fikse draai aan de knop volstaat opdat men elders zou vinden, waarop men in deze tweede helft van de twintigste eeuw, ‘de eeuw van de ontvoogding van de mens’ heeft men gezegd, terecht meent aanspraak te mogen maken. Afdoende bewijzen werden al genoeg

[p. 39]

geleverd, dat de informatie wel eens naast haar bestemming kan terecht komen. Dat alleen al is voldoende om duidelijk te doen blijken waarom de BRT in volstrekte vrijheid en onafhankelijkheid voorlichting moet kunnen verstrekken.

Dat sommige gezagspersonen nochtans aan vereenzelviging denken, werd nu eens tijdens het afgelopen jaar bewezen. Iedereen kan zich nu erover verheugen, dat volgens Minister Wigny in de Senaat de 15de februari 1967 het nieuws via radio en TV voortaan in de ruimste zin moet worden opgevat, zodat nu ook reportages en enquêtes daartoe mogen gerekend worden. Na zovele jaren schijnt zulks nu toch verworven. Doch er is zeker nog geen reden tot juichen. Want bij diezelfde gelegenheid werd door Minister Wigny letterlijk verklaard: ‘Ten slotte beschikken wij over een regeringsradio-omroep’. Dat was een verklaring van een minister in functie, zeven jaar na de uitvaardiging van de organieke wet van 18 mei 1960 op de BRT, een wet die het nieuws heeft onttrokken aan de voorafgaande censuur van de regering. De wetgever oordeelt - en hij staat daarbij zeker niet alleen - dat de regering en de BRT op nieuwsgebied twee verschillende dingen moeten zijn.

De remmen zitten ook nog in de houding, welke sommige politici tegenover radio en TV innemen, dikwijls een door wantrouwen bepaalde houding. En nochtans kunnen radio en TV, in plaats van vijanden, bondgenoten van de politicus zijn, wanneer hij maar ervan overtuigd is, dat hij - en allen die begaan zijn om de noodzaak en de toekomst van een levende en goed werkende uitwisselingsdemocratie - alle belang erbij hebben, dat onze bevolking een gemeenschap van behoorlijk en ruim voorgelichte en daardoor bewuste en belangstellende burgers zou zijn. Daartoe is evenwel vereist, dat in beide richtingen de zo noodzakelijke communikatie, de samenspraak tussen overheid en burgers zou kunnen gevoerd worden en dat de journalist daarbij de door beide partijen aanvaarde gids zou zijn. Aangenomen dient dan ook wat eens een Nederlandse minister-president, de Heer Cals, heeft verklaard: ‘Voorlichting, ook overheidsvoorlichting, is een plicht. De grondwettelijke plicht om de Kamers in te lichten betekent niet, dat de overheid het volk niet rechtstreeks zou mogen voorlichten. Er is geen monopole positie van de Kamers. Het gaat vooral om het klimaat van de democratie’, aldus de Heer Cals. Dat de openhartige dialoog tussen politici en bevolking in menig geval niet bestaat en door onverschilligheid vanwege de bevolking werd vervangen, kan moeilijk de bevolking worden aangewreven. Want het is al meer dan eens, maar dan waarschijnlijk nog niet genoeg gezegd, dat de crisis van het gezag, welke wij nu sedert ettelijke tijd meemaken, voor een goed deel te wijten is aan een gemis van degelijke voorlichting en van een nuchtere politiek van de gezagspersonen op dit gebied. De mensen van 1968 vragen inderdaad geen woorden, maar daden.

Een gemeenschap moet een radio en TV hebben, die ze verdient. Een bewust geworden volk stelt eisen aan deze media. De groei naar geestelijke volwassenheid van de breedste lagen onzer bevolking sluit om te beginnen uit, dat zij genoegen zou nemen met een radio en TV, die zich zouden beperken tot het schiften en verwerken van telexnieuws. Van deze media wordt verlangd, dat zij volwassen persorganen zouden zijn. Een volwassen persorgaan gaat zelf nieuws opsporen en uitlokken. Het weet bovendien, dat het alleen met het geven van feiten niet heeft voldaan aan zijn informatieplicht, omdat het publiek een zo volledig en objectief mogelijk beeld wenst te krijgen van de huidige wel zeer complekse wereld, omdat het naakte en kortflitsende nieuws het niet meer aankan. Het publiek vraagt om verklaring, om belichting van achtergronden en standpunten uit velerlei bronnen. Dat is de duiding, een hoe langer hoe belangrijker element van de informatie, die, in tegenstelling tot de toestand bij ons, in verscheidene buurlanden zelfs beduidend meer zendtijd krijgt dan het zuiver nieuwsbulletin of -journaal. Waarbij men zich de vraag mag stellen: waarom elders wel en bij ons niet?

_**_*

Wie volwassenheid zegt, zegt ook nuchterheid. De groei naar nuchterheid van onze bevolking moet onvermijdelijk een weerslag hebben op de pers, de radio en T.V. Radio en TV mogen de zogeheten kiese, hachelijke, kranige, moeilijke problemen niet uit de weg gaan. De gebruikte terminologie wijst er al op, dat het om iets gaat dat niet als normaal wordt beschouwd, wat het in feite in 1968 al reeds lang had moeten zijn. Ook op dit vlak haalt het niets uit, de ogen te sluiten en te verkondigen, dat er geen vuiltje aan de lucht is, want die problemen bestaan en zij moeten aangepakt worden, zo de BRT het vertrouwen van het publiek niet wil beschamen. En met het vertrouwen van het publiek valt of staat de BRT-informatie. Problemen, die belangrijk en actueel zijn, moeten kunnen behandeld worden, ook al draagt zulks niet iedereens goedkeuring weg en wordt door sommigen vóór en achter de schermen daartegen opgetreden. Precies daardoor zal de BRT blijk geven van het door haar luisteraars en kijkers geëist verantwoordelijkheidsbesef.

Dit besef schrijft voor, dat moet doorgedrongen worden tot de kern van de zaak, dat er moet uitgehaald worden wat er in zit en dat men er niet angstvallig omheen loopt. Zoniet doet men er beter aan zelfs niet te beginnen en zijn tuintje te gaan harken. Journalistiek mag niet erin bestaan blinkende plaatjes te maken bij een gladde tekst, mag niet ontaarden tot folklore of een huis-, tuin- en keukenbezigheid.

De vrees voor heilige huisjes en huizen, waarin men nog altijd niet van de noodwendigheid van nuchtere en open informatie is overtuigd, mag niet doen vergeten, dat miljoenen luisteraars en kijkers het recht hebben werkelijkheids- en waarheidsgetrouw te worden voorgelicht. Zeker op het gebied van de voorlichting moet het recht van de gemeenschap voorrang hebben. Daarom mag men zich met reden erover verheugen tel-

[p. 40]

kens de BRT met een programma naar buiten treedt, dat de voorrang van dit recht duidelijk stelt. En gaat het doorbraakproces voor sommigen niet vlug genoeg, dan dient gezegd, dat de open informatie een zaak van jarenlange inspanningen is, van stap na stap verwerven.

Het is om dit gemeenschapsrecht dat men verontrust is wegens het voorkomen van bepaalde tekens aan de wand, die erop wijzen, dat de in de organieke wet van 18 mei 1960 duidelijk gestelde bepalingen in verband met de nieuwsverstrekking wel eens in het gedrang zouden kunnen gebracht worden. Er zijn inderdaad stemmen opgegaan om het in deze wet opgelegde verbod van voorafgaande censuur ‘aan te passen’, om niet van nog verregaander ingrijpen te spreken. Enkele uitspraken in de jongste tijd van allerhande zijden bewijzen maar al te duidelijk, dat het om een wezenlijk gevaar gaat. Al diegenen, die begaan zijn om de ware onafhankelijkheid van de BRT als waarborg voor een objectieve berichtgeving, zij die begaan zijn om de vrijheid van meningsuiting en de vrijwaring van ons democratisch bestel, waarop wij allen, als puntje bij paaltje komt, zó prijs stellen, zouden er goed aan doen zorgvuldig te bedenken tot welk resultaat zulke ingreep zou leiden.

Werd onlangs, als eerste teken aan de wand, inderdaad niet voorgehouden, dat de journalisten periodiek zouden moeten vervangen en naar andere diensten overgeplaatst worden? Iedereen begrijpt wanneer zulks zou gebeuren.

_**_*

Als tweede teken aan de wand werden beschuldigingen uitgebracht, dat BRT-journalisten bij de montage ofwel alles weglaten wat niet met hun persoonlijke opinie overeenstemt, ofwel zó monteren, dat het er niet meer op gelijkt. Men zou volgens de beschuldigingen zelfs zó knippen, dat uit de woorden van de geïnterviewde het tegenovergestelde blijkt van hetgeen hij bedoelt.

Om te beginnen dient gezegd, dat inkorten in vele gevallen een noodzaak, een niets anders kunnen is. In de drukpers wordt een onderhoud van twee uren tot enkele minuten lektuur herleid. Een krant moet nl. nog iets anders brengen dan één enkel interview. En iedereen schijnt inkorting in de geschreven pers normaal te vinden. De reacties zijn heel anders wanneer het om radio of TV gaat. En nochtans, zoals de ruimte in de krant beperkt is, zo is de voor radio- en TV-uitzendingen beschikbare tijd aan maat gebonden. De radio- en TV-journalist moet meer dan eens het opgenomen gesprek inkorten in de mate die vereist wordt door de uitzendingstijd, het ritme van de uitzending, het vermijden van herhaling, de eerbied voor een evenwicht der meningen of nog wegens de wettelijke verplichtingen van de BRT. Het maken van TV-reportages en -enquêtes zou volstrekt onmogelijk worden, indien het opnemen van een vraaggesprek met iemand bij voorbaat de integrale uitzending van het gesprek zou moeten inhouden. Want wat zou een onbevooroordeelde buitenstaander doen, wanneer een geïnterviewde herhaalde malen vóór en ook nog tijdens het interview met nadruk erom wordt verzocht rechtstreeks en bondig te willen antwoorden om bijv. 7 tot 8 minuten niet te overschrijden en hij niettemin - gewild of ongewild - derwijze antwoordt, dat hij niet minder dan driemaal die tijd in beslag neemt. Dan weet de geïnterviewde, en zulks wordt hem dan ook duidelijk gezegd, dat uit zijn antwoorden de synthese zal moeten gehaald worden, doch dat zulks met inachtneming van de regel der strenge objectiviteit zal geschieden. Zulks weet de geïnterviewde des te meer, vermits hij van te voren heeft ervaren, dat in het programma nog andere personen moeten optreden, die evenzeer als hijzelf aan het woord moeten kunnen komen. Wanneer in een programma, dat voor een halfuur tot 45 minuten is gepland, iedereen meer dan 20 minuten voor zich begint te nemen, dan wordt dit programma onmogelijk. Radio en TV moeten nog iets anders dan informatie kunnen brengen.

Ik ben ervan overtuigd, dat de BRT-journalisten eensgezind zijn om te verklaren, dat inkorting slechts kan toegestaan worden in zoverre de gedachten van de geïnterviewde niet verminkt worden, dat niets essentieels van de verklaring mag worden weggelaten. Daarbij bestaat bij de BRT-journalisten zeker niet de bedoeling een wijziging te brengen in de geuite opvattingen, of uitlatingen in een verband te plaatsen, dat erop berekend is de bedoeling van het gesprokene te vervalsen.

Daarenboven wordt maar al te licht vergeten, dat er bij een interview twee partijen zijn. Ongetwijfeld heeft de objectiviteit rechtstreeks te maken met de geestelijke gesteldheid van de journalist, maar niet minder met deze van de ondervraagde.

Over het derde en jongste teken aan de wand, nl. het niet deelnemen van politici, ministers en ambtenaren aan programma's, waarin aangelegenheden worden behandeld, die voor onze hele gemeenschap van belang zijn, is elders documentatie genoeg te vinden. Enkel dit: het is niet, omdat nog andere dan de officiële standpunten in TV-enquêtes moeten opgenomen worden, dat een BRT-journalist deze standpunten zou aankleven. Maar in uitvoering van de bij de wet voorgehouden stelregel van de strenge objectiviteit is hij ertoe gehouden deze niet-officiële standpunten alleszins recht te laten wedervaren, zelfs indien hij zulks met eigen middelen moet doen. In het tijdschrift ‘De Maand’ van oktober '67 heeft Karel Hemmerechts er anderdeels op gewezen, dat hetgeen in de Verenigde Staten van ouds reeds in de praktijk werd toegepast, onlangs bij een wet werd bekrachtigd. Op Independence Day van 1967 werd luidens deze wet de ambtenaren hun zwijgrecht ontnomen.

_**_*

Uit al hetgeen voorafgaat blijkt duidelijk, dat enige aandacht zou moeten gewijd worden aan een bijzonder statuut voor de BRT-journalist. Men mag inderdaad van een BRT-journalist veel vragen, maar niet dat hij zijn bestaan op een strak gespannen koord zou doorbrengen. Een statuut dat niet alleen plichten, maar ook,

[p. 41]

als het kan, enige rechten zou omvatten, want het gaat ten slotte om het waarborgen van de informatie.

Op dit ogenblik hebben de BRT-journalisten inderdaad opvallend weinig houvast. Een groot deel van hun bewegingsvrijheid wordt niet zoals in de drukpers door traditie en ervaring bepaald, niet door jurisdictie of precedenten, vermits het hier gaat om de allerjongste communikatiemedia, maar door enkele regels wetteksten en door de statuten voor alle BRT-personeelsleden.

Weliswaar zegt de wet van 18 mei 1960, dat er geen voorafgaande censuur van de regering mag zijn, maar er zijn andere mogelijkheden om het verwijt van censuur te voorkomen. In hetzelfde voornoemd nummer van ‘De Maand’ heeft Karel Hemmerechts erop gewezen, dat reeds van regeringszijde de aandacht van de beheersorganen en van de directeur-generaal op bepaalde aspecten werd gevestigd en dat van overheidswege druk werd uitgeoefend om een uitzending niet op de aanvankelijk aangekondigde datum te laten doorgaan.

De algemene statuten voorzien van hun kant niet in de specifieke opdrachten en de verregaande verantwoordelijkheid van een journalist, die moet instaan voor de voorlichting van een publiek, dat zo groot is als alle lezers van alle kranten samen. Een verantwoordelijkheid, die dan toch op een heel ander vlak ligt dan deze van de andere personeelsleden van de BRT, vermits de wetgever in bijzondere bepalingen voor de nieuwsuitzendingen heeft voorzien.

De deontologie van de journalist van de drukpers beantwoordt ook niet volledig aan de specifieke positie van de BRT - journalist, vermits laatstbedoelde gehouden is tot het naleven van de stelregel van de strenge objectiviteit en hij alle in ons land bestaande gedachtenstromingen recht moet laten wedervaren. Hij moet immers een volstrekte onafhankelijkheid laten blijken ten opzichte van regeringen en alle andere binnenlandse en buitenlandse autoriteiten, evenals van alle beroepsorganisaties, verenigingen of drukkingsgroepen. Weliswaar hebben de beheerslichamen van de BRT een reeks voorschriften, aanbevelingen en gebruiken ten behoeve van de radio- en TV-journalisten goedgekeurd. Maar deze voorschriften vormen slechts een verduidelijking van de wetsbepalingen, en bieden geen voldoende bescherming bij de uitoefening van hun opdracht.

In het licht van de bijzondere wetsbepalingen betreffende de nieuwsuitzendingen van de BRT, mag men anderzijds de BRT-journalisten niet het statuut van ambtenaar in de algemene zin van het woord opleggen. Hij moet in de eerste plaats een journalist zijn en dit veronderstelt allerhande voorwaarden, welke niet met deze van een ambtenaar kunnen en mogen vergeleken worden.

Het ligt ten slotte ook voor de hand, dat de BRT-journalist beroepsdisciplinair gezien best door zijns gelijken en niet door een administratief college zou beoordeeld worden, zoals thans nog steeds het geval is.

Een apart statuut voor de BRT-journalisten is bijgevolg vereist ten einde hun onafhankelijkheid te verzekeren. Daardoor zou ook de reële funktie van de BRT op voorlichtingsgebied in ons maatschappelijk bestel duidelijker vormen aannemen.

En het weze klaar en duidelijk, dat om dit bijzonder statuut niet ten behoeve van de BRT-journalist zelf, maar ter bescherming van het recht van het publiek op informatie wordt verzocht.

Maurice De Wilde