De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 25]

Geestesleven - wetenschappen

Theater van vandaag voor mensen van vandaag
T'68: nieuw theater in wording

ANDRE VANHOVE
Wingene, 18.11.1937
Leraar Rijksonderwijs.
Gewezen vast secretaris van het Willemsfonds. Realisator televisie (gastuitzendingen W.F.). Medewerker toneel en plastische kunsten ‘Het Laatste Nieuws’. Lid van de ‘Vereniging voor Oostvlaamse Letterkundigen’.

- ‘Wij moeten ofwel alle kunsten opnieuw een centrale plaats en noodzakelijkheid geven, waarbij schilderkunst en toneel een kracht van gebaar krijgen gelijk aan de kracht van een lavastroom bij een vulkanische uitbarsting, óf we moeten ophouden met schilderen, kletsen, schrijven of wat we ook doen’.

Deze uitspraak van toneelauteur Artonin Artaud is kenschetsend voor het nieuwe project dat onlangs door toneelrecensent Carlos Tindemans, op uitnodiging van ‘Theaterclub-Gent’, voor het eerst in het openbaar werd voorgesteld.

Het project T'68 is het denkwerk van drie personen, wat betekent dat naast criticus Tindemans, ook auteur-regisseur Hugo Claus en acteur Alex Van Royen mede verantwoordelijkheid tekenen. Een van de inspirerende vonken voor het nieuwe project werd veroorzaakt door het feit dat het ministerie de levensdraden van een Nationaal Toneel in kortsluiting legde. Het is een feit dat de wijze waarop de opdracht Nationaal Toneel hier te lande werd uitgewerkt, geenszins te verenigen was met de waarde van het begrip op zichzelf. Maar in plaats van aan deze toestand een verantwoorde oplossing te geven door de realisatie dichter bij de doelstelling te brengen, werd de ontoereikendheid van de prestaties als een dankbaar excuus aangegrepen om de zaak gewoon af te schrijven.

Volgens de argumentatie van T'68 hebben vooral lokale belangen en lokale kliekvorming (Antwerpen, Brussel en Gent) in de schoot van de Hoge Raad voor Dramatische Kunst een unanimiteit geconcipieerd, waarmee de idee van een Nationaal Toneel met succes werd bevochten. Als surrogaat werd de draaischijf in werking gesteld, wat Tindemans ‘een gesubsidieerde poging lijkt om koude koffie voor expresso te verkopen’.

T'68 betreurt dan ook dat uit de desintegratie van het Nationaal Toneel een versnippering van ons theaterbeleid is tot stand gekomen, waardoor het lokale uitstralingsvermogen een verhouding heeft aangenomen, die hun in tegenspraak lijkt met de behoefte van een aantal mensen die op het theater afkomen als op iets bijzonders en waarvan het aantal beslist zou onderschat worden.

Dit hangt dan nauw samen met het oordeel van T'68 over de kwaliteit der vertoningen van de lokale gezelschappen. Vermits het om een poging gaat om tot een volwaardige theatrale kunst te komen, is het driemanschap vertrokken van de idee dat die alleen maar in professionele zin (de beroepsgezelschappen van Antwerpen, Brussel en Gent) kan worden waargemaakt. De amateur- en kamertoneelwereld werd dus buiten deze gelegenheid gesteld.

De stellers van het project vinden dat het artistiek beleid van dit professionele theater in Vlaanderen zonder veel reserve steriel blijft. Zij aanvaarden daarbij wel voor een gering deel het verontschuldigende argument van een ontoereikende subsidiëring, maar weigeren het gebrek aan fondsen als een veilig schild voor elk falen te houden. In de eerste plaats verwijten zij onze officiële gezelschappen hun theaterpolitiek doorgaans op de grootste gemene deler af te stemmen. En blijkbaar doen zij dit zo geborneerd dat zelfs het commerciële saldo (met uitzondering van Gent) geen succes kan genoemd worden.

Een eerste reden voor dit mislukken, ondanks de populariserende

[p. 26]

betrachtingen, ziet T'68 in het feit dat het publiek nauwelijks bij het theatergebeuren betrokken wordt. Zij beschuldigen er de directies van, bij de samenstelling van hun repertoire uit te gaan van een wens-optiek, waaruit ze afleiden wat hun publiek wil aangeboden krijgen. Daarbij zouden deze directies zich dan steunen op hun eigen verouderde smaak of op het afschuimen van de internationale hitparade. En daarmee vangen ze dan volgens Tindemans, ‘die twee en een half dozijn slenteraars, die op om het even welk schouwspel zouden afkomen zonder dat dit dan ook maar iets fundamenteels met het bijwonen van een theatervoorstelling heeft te maken’. In beide gevallen is meer aandacht opvallend voor het literaire (Cocu) of het historisch-dramatische (Rechter van Zalemea) gehalte, dan voor intrinsieke dramatische waarde.

Tekenend voor het beleid van onze theaters zien zij ook het feit dat iedere vertoning als een louter geïsoleerd verschijnsel wordt gezien, dat op een toevallige manier in een gebonden repertoire voor één seizoen terecht komt. Zij vinden er nergens een gebondenheid in die waarborgen kan bieden voor de geest, de kwaliteit en het gehalte van een gezelschap.

Zij betreuren het dat ons theater een groot gemis heeft aan stijl, aan een eigen patroon, een uitgesproken vormwil, een watermerk, een ziel, waardoor nog steeds een groot aantal jonge mensen het theater, zoals wij het thans bedrijven, voorbijlopen.

Uit dit alles blijkt dat het project gegroeid is uit een absolute ontevredenheid ten overstaan van structurele indeling en organisatie van ons theater, van de theatervormen, van de schouwburgen en de gezelschappen in het Vlaamse land. Het komt hun voor dat ons theater veroordeeld is tot ‘een bescheiden, goed bedoelend, maar akelig lokaal niveau’, zonder aansluiting bij de wereldopinie en ver van een noodzakelijk en onmisbaar medium en expressie-instrument voor de mentaliteit van een generatie en van een tijd. Evenmin komt het tegemoet aan de technische, de stylistische, de professioneel ethische tendenzen, die momenteel het wereldtheater grondig wijzigen, stimuleren en daardoor pas in leven houden.

Gevolg: het project T'68

Tindemans, Claus en Van Royen hebben niet alleen hun ontevredenheid geformuleerd, maar ook een oplossing voorgesteld in de vorm van een project dat door hen ‘T'68’ werd genoemd, theater aanbieden geschikt voor het jaar 1968.

Daarmee wordt de oprichting voorgesteld van een vol-professioneel gezelschap, dat in de eerste plaats vormingscentrum wil zijn. Zij beklemtonen dat dit project tot subsidiëring van een nieuw rijksgezelschap niet mag uitgelegd worden als een achterbaks manoeuver tegen de bestaande grote 3 onder de gesubsidieerde gezelschappen.

Het gezelschap moet samengesteld worden uit jonge acteurs en actrices, die een volwaardige opleiding hebben doorgemaakt aan één der erkende instituten. Tevens moeten deze mensen het ongenoegen, dat aan de basis ligt van de oprichting van het gezelschap, delen. Dit zou dan de nodige waarborgen bieden voor een troep, die zich zou inzetten vóór en uitleven in een nieuwe georiënteerdheid.

Vermits T'68 in de eerste plaats een vormingscentrum wil zijn, voorzien de ontwerpers een verdere opleiding door de gecombineerde directie en door part-time trainers. De bedoeling is, om via een doorgevoerde stem- en lichaamstraining, de acteurs sterke instrumentale mogelijkheden te bieden, die gericht zijn op de eisen van een dramaturgie, die de eigentijdse mentaliteit wil opvangen en weerspiegelen.

T'68 wil niet in dezelfde draden vastlopen waarin het huidige theater volgens hen is verstrikt geraakt. Wat deze valstrikken precies zijn, trachten zij ons duidelijk te maken door te formuleren wat ze nu precies niet willen. Zo willen zij niet langer geloven in het ‘théâtre de papa’, waar men in een rustig burgerlijk genoegen alleen maar amusement gaat slikken. In een dergelijk theater maakt men zich alleen zorgen over het voortbestaan, de manier waarop is onbelangrijk. De cassa primeert er boven de artistieke waarden.

Ook het zuiver ideologische theater, van om het even welke levensbeschouwelijke instelling, willen ze vermijden. Zij stellen voorop dat het theater beslist vragen moet stellen, maar het is niet zijn taak daar ook de antwoorden bij te leveren. Bovendien wensen zij T'68 vrij te houden van partij-politieke voorkeurtjes, die mede verantwoordelijk zijn voor een grote dosis van het artistieke onbehagen.

Uiteraard plaatsen zij het experiment op hun programma, omdat zij er zich van bewust zijn dat zonder het aanhoudend experiment de bestendiging van een eigen gezicht niet kan worden bereikt. Maar deze experimenten moeten binnenskamers blijven: zij kunnen noch mogen uitgetest worden op de kosten van het publiek.

T'68 wil dus vanuit de bestaande grondstof nieuwe vormen opzoeken en formuleren, uitwerken en toepassen. Zij geloven niet meer in de psycho-dramatische methodiek van een Stanislavski, omdat zij in de hedendaagse dramatiek de karakter-psychologie nog slechts in zeldzame gevallen determinerend vinden voor de opbouw van een rol en een stuk. Op technisch niveau bewonderen zij Grotowski, maar zij staan afwijzend tegenover zijn mythische archeologie.

Uit dit alles zou de indruk kunnen groeien dat T'68 een nieuwmodisch ‘l'art pour l'art’ zou willen creëeren. Het is nochtans allerminst hun bedoeling in hun vorm een inhoudsloze esthetica te leggen. T'68 wil doodgewoon een theater van vandaag, temidden van mensen van vandaag. Daarom willen zij ook geen plaats inruimen voor het museumtheater. Zij willen in die zin ook vermijden dat deze vorm van theater exclusief zou worden geacht voor zekere bevolkingsgroepen, door zich alleen te richten tot sociologische en/of intellectuele kernen. Gedaan dus met de burgerlijke zelfgenoegzaamheid en lauwe middenstanderigheid die in onze schouwburgen heersen.

[p. 27]

Aan de regisseurs die voor T'68 gaan werken, willen zij twee voorwaarden stellen. Eerst en vooral moeten zij de algemene visie van het gezelschap delen. Zij voegen er wel aan toe dat dit minder vanzelfsprekend is dan het klinkt. Daarbij moeten de regisseurs in staat zijn tot ambachtelijk ‘coachen’. In die zin moet elke repetitie meer zijn dan een toevallige etappe in een proces dat dan stil valt bij de première. Kandidaten die aan deze vereisten beantwoorden, achten zij bij ons zeer schaars. Zij zullen er dan ook niet voor terugschrikken om programmatisch met buitenlanders te gaan werken. Uiteraard zal hier ook een werkterrein liggen voor met de vereiste geest bezielde afgestudeerden van het RITCS.

Als docenten in het kader van hun vormingswerk, zullen zij een stempedagoog, een foneticus, een logopedist, een mimetechnicus en een dansordinator aanwerven. Deze mensen zullen echter niet tot de kern van het gezelschap behoren.

Wettelijk statuut

Ergens hebben Claus, Tindemans en Van Royen met hun project natuurlijk wel een wettelijk statuut nodig. Zij kunnen zich nog moeilijk over de vorm uitspreken omdat, vermits zij een Rijksgezelschap willen zijn, er bij de uitwerking heel wat administratieve subtiliteiten zullen nodig zijn. Wel willen zij hun opinie over de mentaliteit van deze ‘bovenbouw’ geeerbiedigd zien.

Zo weigeren zij een raad van beheer die, op ongeweten basis aangeduid, zijn almacht gaat uitoefenen en zijn privé-droombeelden door een knikkende directie wil uitgevoerd zien. Nogal vrij duidelijk wordt het Gentse experiment hiermee flagrant van de hand gewezen. Zij denken veeleer aan een ‘board of tutors’ (een soort voogdijraad), waarin een aantal mensen, die niet gekozen zijn om hun politieke bindingen, een intellectuele waarborg bieden voor de ernst van de onderneming.

Natuurlijk zouden deze mensen over elke kontrolerende en adviserende macht beschikken. Inzake kunst zal de ultieme verantwoordelijkheid echter alleen bij de directie liggen, die in dit opzicht moet leiden en niet geleid geworden.

Repertoire

Inzake repertoire heeft niet het drama hun eerste aandacht. De stukken zullen meer behandeld worden als scenariï, dan als onaantastbare heilige teksten. Zij moeten de pogingen mogelijk maken om de relatie tussen scène en zaal te vernieuwen. Hun bezorgdheid gaat niet uit naar nieuwe auteurs en nieuwe dramatiek, maar toch zijn zij ervan overtuigd dat hun aard en werking inspirerend zal uitvallen voor nieuwe auteurs. Het medium waarlangs nieuwe auteurs zich nu op het forum wagen, kraakt volgens de initiatiefnemers van T '68 van bejaardheid en overmogen.

Een ruim deel van het repertoire zal worden ingeruimd voor de klassieke auteurs. Zij zullen hen altijd gebruiken als springplank naar vandaag. T '68 wil theater brengen en daarvoor de klassieke auteurs gebruiken naar de geest waarin ze thans zelf zouden schrijven, waren ze mensen van deze eeuw en verbonden met T '68. Adaptatie en bewerking zullen dus een belangrijk programmaonderdeel uitmaken.

Deze transformatie zal ook dramaturgisch naar hun eigen gezicht toe gebeuren. Is dit echter niet mogelijk zonder het essentieel punt van het drama te misvormen, dan zullen zij er de handen af laten. De voorwaarde is dat deze teksten de verbeelding stimuleren, een waarachtige sensatie overbrengen, een a-realistisch spectakel opleveren, dat ze het theater een nieuwe injectie bezorgen waardoor het bijwonen van een vertoning terug een feest en een plezier wordt.

Ook qua taal willen zij hun teksten tot modellen maken. T '68 zal dus een bijzondere aandacht tonen voor de kwaliteitsvertaling. Niet het politieke vriendje zal met een opdracht worden bedacht. Zij willen speuren naar een huisvertaler, die T '68 naar de mond schrijft, en meebouwt aan hun taalimage.

Ontwikkelingsschema

Natuurlijk wil T '68 niet opgericht worden voor één seizoen. Continuïteit moet gewaarborgd worden: zowel financieel als artistiek. Artistiek betekent dit, dat zij het eerste jaar met niet meer dan 12 acteurs willen starten, dat zij enkelvoudig gaan spelen en dat zij geen gastacteurs opnemen. Zij willen ook repertioneel spelen. Om dat op te bouwen voorzien zij een vijfjarenplan; tijdens deze periode zullen zij de beginkern der acteurs jaarlijks aanvullen en uitbreiden en enkele regisseurs aanrijpen.

De allereerste vertoning zal men dan ook niet als een definitieve waardemeter beschouwen, maar wel zullen alle voorgenomen stellingen duidelijk herkenbaar in die voorstelling moeten verwerkt zijn.

Hun ontwikkelingsschema naar de volwaardigheid stellen zij zich als volgt voor: 2 jaar werken aan de techniek, 2 jaar aan de opname van een historisch bewustzijn in de instrumentalisatie en 1 jaar om beide te versmelten tot een totaliteit.

Tijdens deze inspeelperiode zal de activiteit tot 3 produkties per seizoen beperkt blijven, plus 2 werkstukken voor intern gebruik als demonstratie van een beëindigde fase, maar niet commercieel te maken. Elke produktie zal niet meer dan 12 voorstellingen per seizoen beleven, om geen domper te zetten op de vorming.

Ondanks de schijn willen de initiatiefnemers van T'68 geen naïvelingen zijn. Zij zijn er zich heel goed van bewust dat aan de realisatie van het project financiële gevolgen verbonden zijn. Ze zijn echter van oordeel dat de nodige fondsen zeker kunnen opgedolven worden. Bovendien beschikken zij over waarborgen voor een niet onaanzienlijke bijdrage van het mecenaat. Voor het overige is het de taak van de overheid, zich deze gelegenheid om het geloof in het theater een vitale injectie en heroriëntering toe te dienen, niet te laten ontglippen.

Maar dat zal wel weer een andere zaak zijn...

André Vanhove