De Vlaamse Gids. Jaargang 61

[p. 55]

Het huis van Rubens en illustere bezoekers in de tijd van de meester

Rubens' portret van Kardinaal-infant Ferdinand (Ringling Museum of Art, Sarasota, Florida)

In 1610 verwierf Rubens een huis in de Vaartstraat, gelegen op de Wapper vlak bij de Meir. Voor de woning, eerder bescheiden van uitzicht met haar gevel in rode baksteen, en een ruim stuk grond, dat als blekerij dienst deed, had hij een voordie tijd aanzienlijke aankoopsom neergelegd: 10.000 gulden, in drie stortingen te vereffenen.

Rubens wachtte nog vier jaar vooraleer een vleugel bij te bouwen in een volledig verschillende stijl, die herinnert aan die van de Italiaanse paleizen, vooral dan de Genuese. Langs de straatzijde heeft dit nieuwe gebouw vijf grote ramen op het gelijkvloers en vijf kleinere op de verdieping. Het sierlijke dak met kroonlijst draagt een koperen windwijzer in de vorm van een zonneschijf. Een grote inkompoort links verleent toegang tot een vestibule met rechts een monumentale gebeeldhouwde trap, werk van Hans van Mildert, die naar de verdieping van het nieuwe gebouw voert.

De binnenkoer wordt afgesloten door een portiek, die de oude en de nieuwe vleugel verbindt. Zij heeft de allures van een triomfboog die bekroond wordt door een dekstuk, waarop zich de beelden van Minerva en Mercurius evenals twee indrukwekkende vazen bevinden. Op cartouches leest men twee citaten van de Romeinse dichter Juvenalis.

Achteraan in de tuin, in de perspectief van de koer, is een paviljoentje versierd met de beelden van Hercules

[p. 56]

en tussen kolommen Bacchus en Ceres. In een nis, boven de ingang, staat de Abundantia met de hoorn van overvloed. Links achter het woonhuis bevindt zich een ruim vertrek dat uitloopt in halfronde vorm, die doet denken aan de tempel van het Pantheon in Rome. Het halfronde zaaltje is getooid met een koepel waarlangs het zonnelicht kan binnendringen. Dit groot vertrek is voorbestemd om de schilderijen, de antieke sculpturen en andere kostbare voorwerpen in onder te brengen. Achter het huis strekt zich de tuin uit die werd aangelegd volgens de zeventiend' eeuwse normen. De parterres zijn door haagjes in sobere, geometrische vormen ingedeeld. De pergola met geurig geitenloofblad leidt naar de klaterende fontein.

Dit was nu de droom van Rubens. Een stralende droom die hij tot werkelijkheid heeft weten te brengen. Reeds van bij zijn terugkeer uit Italië in 1608, na een achtjarig verblijf, genoot de kunstenaar grote faam. De aartshertogen Albert en Isabella, landvoogden van de Zuidelijke Nederlanden, stelden hem aan tot hun hofschilder. De bestellingen stroomden dra in grote mate toe. Rubens verdiende veel geld, maar hij had er tevens veel nodig om de werken aan zijn huis te kunnen voltooien. Gedurende enkele jaren - tot ca. 1617 - werd aan zijn prachtige woning gewerkt en al die tijd schilderde Rubens zonder verpozing.

De stedelijke magistraat van Antwerpen had ter versiering van de statenkamer op het stadhuis een ‘Aanbidding van de Wijzen’ besteld. Voor de St.-Pauluskerk maakte Rubens de ‘Verering van de H. Eucharistie’ en zijn eerste imposant meesterwerk ‘De Oprichting van het Kruis’ was bestemd voor de St.-Walburgiskerk (thans in de kathedraal). Zijn steeds groeiende roem overschreed ver de landsgrenzen en in 1615 ontving hij van Pfaltsgraaf Wolfgang-Wilhelm van Neuburg de opdracht een groot ‘Laatste Oordeel’ te schilderen, dat de Jezuïetenkerk van Neuburg zou tooien. Als gevolg van de immer toenemende voorname bestellingen deed de meester van ca. 1615 af meer beroep op medewerkers, waarvan Antoon van Dyck als de belangrijkste en meest begaafde mag worden genoemd. Zijn gespecialiseerde helpers behandelden de gedeelten van de schilderijen die Rubens hun aanwees, waarna deze soms de laatste retouches aanbracht. Op vaardige wijze wist Rubens aldus het werk te verdelen en zich de uitmuntende diensten te verzekeren van een Jan Brueghel de oudere, de Fluwelen genoemd, Frans Snyders, Jan Wildens, Paulus de Vos, zonder het belang te willen onderschatten van de voortreffelijke graveurs waarmede Rubens zich wist te omringen: Lucas Vorsterman, Paulus Pontius, Galle, Bolswert, e.a.

De meester is ook bedrijvig geweest als boekillustrator bij de Plantijnse drukkerij. Hij heeft tal van illustratieontwerpen voor Plantijnse drukken geschetst naar dewelke dan de koperplaten werden gesneden.

Zijn vriend Balthasar Moretus had sedert 1620 de leiding van de eerbiedwaardige officina overgenomen, waarvan de grondslag was gelegd door de uit Frankrijk afkomstige Christoffel Plantin. Moretus, een fijn gecultiveerd man, streefde er ook

[p. 57]

voortdurend naar de voorvaderlijke woning te verruimen en te verfraaien. Dank zij hem kreeg de binnenplaats haar huidig wereldvermaard uitzicht.

Jan Woverius, stadssecretaris van Antwerpen, was verheugd te kunnen schrijven: ‘Gelukkig is onze stad Antwerpen twee grote burgers te bezitten als Rubens en Moretus! De vreemdelingen zullen de woningen van beiden aanstaren, en de reizigers zullen ze bewonderen’.

De zegewagen van Kallo tijdens de restauratie

Inderdaad, prinsen, prelaten, voorname heren en rijke notabelen stelden het op hoge prijs door Rubens in diens weelderige woning met haar prachtige verzameling ontvangen te worden. De privé-collectie van de schilder is ons bekend door de nalatenschapsinventaris die werd opgemaakt na zijn dood in 1640. Deze boedellijst vermeldt ruim driehonderd nummers. De Venetiaanse schilderschool was bijzonder wel vertegenwoordigd met o.m. werken van Titiaan, Veronese, Tintoretto. Daarnaast ook schilderijen van de Oudnederlandse school: Van Eyck, Hugo van der Goes, Lucas van Leyden, Quinten Metsys, Antonio Moro. Van Pieter Bruegel de oudere bezat Rubens dertien werken, meestal landschappen. Van zijn tijdgenoten en medewerkers waren er doeken van Antoon van Dyck, Frans Snyders, Paulus en Simon de Vos, Jan Wildens, de Jezuïet Daniël Seghers, Sebastiaan Vrancx, alsmede van de Hollanders Palamedes, Poelenburg, Heda, Porcellis, De Vlieger. Verrassend is wel dat Rubens niet minder dan zeventien

[p. 58]

werken van Adriaan Brouwer had verzameld.

De ganse collectie schilderijen, samen met alle andere kostbaarheden, werd publiek verkocht. De koning van Spanje en de prins van Oranje hadden opdracht gegeven stukken aan te kopen. Ook familieleden van de meester bevonden zich onder de kopers. Wat jammer dat deze unieke schat werd verspreid in de vier windstreken.

Tijdens Rubens' leven wekten huis en verzameling de bewondering van allen die het voorrecht genoten er te gast te zijn. In maart 1621 was de jonge geneesheer Otto Sperling, de latere lijfarts van de Deense koning, op doorreis te Antwerpen. Hij bracht Rubens een bezoek op een ogenblik dat deze erg druk bezig was. Een dienaar leidde de Deense gast doorheen de verzameling Griekse en Romeinse beeldhouwwerken. Deze was zeer onder de indruk van de pracht en de bedrijvigheid die in het huis heersten.

Na de inname van Breda op 2 juni 1625 hield de landvoogdes Isabella er haar intrede. Op de terugreis, vergezeld van verscheidene vreemde prinsen, verbleef zij enkele dagen in de Scheldestad, waar ter harer ere grote feestelijkheden werden op het getouw gezet. Op 10 juli, na het middagmaal, ging zij Rubens, die haar gunsten en vertrouwen genoot, bezoeken en stond hem toe haar portret te schilderen. Zij liet zich afbeelden in het kloostergewaad van de Clarissen, dat zij sedert de dood (1621) van haar echtgenoot had aangenomen.

Vermoedelijk portretteerde Rubens bij dezelfde gelegenheid tevens de hertog van Neuburg en de grote overwinnaar van Breda, de veldheer Spinola, waarmee de meester zeer bevriend was.

Omstreeks hetzelfde jaar 1625 was Golnitzius van Danzig, secretaris van koning Christiaan IV van Denemarken, op bezoek bij Rubens. Hij getuigde in enthoesiaste bewoordingen, dat wat hij er zag aan schilderijen, sculpturen en edelsmeedwerk met geen pen te beschrijven was.

In november 1625 werd de hertog van Buckingham, de alvermogende minister van de Engelse koningen Jacob I en Karel 1, naar de Nederlanden gezonden met het doel een bondgenootschap met de Verenigde Provincies af te sluiten. Op 19 november bezocht hij Rubens' huis en zag er zijn kostbaarheden. Hij sloot met Rubens een koop omtrent een waardevolle collectie schilderijen, antieke beelden, agaten juwelen, waarvan de som wel 100.000 gulden beliep.

Maria de ‘Medici, koningin-moeder van Frankrijk, ontvluchtte in 1631 haar land, waar zij als bannelinge leefde te Compiègne.

Zij vond een onderkomen te Brussel, waar zij gastvrijheid werd aangeboden door de aartshertogin Isabella.

Vergezeld van de landvoogdes vertrok Maria de ‘Medici naar Antwerpen op 4 september 1631. Zij scheepten in te Willebroek en landden op het Kranenhoofd aan. De ontvangst van de vorstinnen was schitterend en tijdens het verblijf dat tot 16 oktober duurde, bezocht de koningin de Plantijnse drukkerij, ontmoette zij Van Dyck in diens woning en was zij ook te gast in het huis van Rubens. Deze heeft de vorstin herhaaldelijk gedurende zijn leven ontmoet. Een eerste maal toen hij op 5 oktober 1600 te

[p. 59]

Florence in het gevolg van de hertog van Mantua aanwezig was op de kerkelijke huwelijksplechtigheid; verscheidene malen te Parijs gedurende de periode 1621-25, toen hij de cyclus taferelen van haar leven schilderde in de galerijen du Luxembourg (thans het Louvre). Op 1 december 1633 was aartshertogin Isabella te Brussel overleden. Nog tijdens het leven van de landvoogdes had de koning van Spanje, Filips IV, zijn broer kardinaal-infant Ferdinand aangesteld tot opvolger. Begin november 1634 hield de nieuwe gouverneur-generaal zijn intocht te Brussel. In de Scheldestad had men er mede gerekend dat Ferdinand zijn intrede zou doen in de eerste helft van januari 1635. Wegens de strenge vorst - de Schelde vroor toe op 17 februari - diende het feest uitgesteld en tenslotte werd het bepaald op 17 april 1635. De versiering van de stad werd uitgevoerd onder de leiding van Rubens (zie hoger). Antwerpen had zich werkelijk overtroffen. Een jaar later zou de kardinaal-infant Ferdinand Rubens benoemen tot hofschilder, titel die deze vroeger ook had ontvangen van de aartshertogen.

In dit prachtige huis op de Wapper, dat zo vaak getuige was geweest van glorierijke momenten, zou Rubens in april 1640 ernstig getroffen worden door de jicht, een ziekte die hem sedert jaren plaagde. Op het eind van deze maand lag hij bijna verlamd, maar begin mei deed zich een lichte verbetering voor die hem zelfs toeliet een brief met gelukwensen te schrijven aan zijn toegewijde leerling Lucas Fayd'herbe, naar aanleiding van diens huwelijk.

Maar de toestand van de zieke verergerde opnieuw en op 27 mei stelde hij zijn testament op. De 30^e tegen het middaguur gaf Pieter Paul Rubens de geest.

G.J. De Landtsheer