De Vlaamse Gids. Jaargang 61

[p. 23]

Henri Floris Jespers
Vluchtige aantekeningen voor een hommage aan Annie Reniers

Henri-Floris Jespers (^o1944) volgde Hugues C. Pernath op als gouverneur der Pink Poets. Publicaties: Poëzie: Textes (1963), Comme une aile qui se brise... (1967), De tijd van een vreemdeling (1976), De imperiale gedachte (1977).
Essay: Paul van Ostaijen (1967, met Paul de Vree), Paul de Vree (1975, met Aldo Rossi). Proza: Toekomstig en onafwendbaar herdenkingsceremonieel (1974), Geen seizoenen als vroeger (1976). In samenwerking met plastische kunstenaars: Szukalski & de VIII (1974), Prophyrogenetoi (1976, met Guy Vandenbranden).

André Demedts wees in een bespreking van Nauwe geboorte op de ‘geslotenheid’ van Annie Reniers poëzie; wat niet belet, aldus Demedts, dat ze werkelijk iets te zeggen heeft, ‘niet zozeer over haar gevoelservaringen als over haar levensbeschouwing’. Verder spreekt hij nog van ‘geheimschrift’.

Geheimzinnigheid, cerebraliteit en geheime, alleen voor ingewijden bekende taal, ziehier drie typeringen die men vaker op Annie Reniers toepast. De tegenstelling tussen gevoelservaring en levensbeschouwing hoeft echter niet evident te zijn; meer dan om geheimzinnigheid gaat het m.i. bij A. Reniers om een bepaalde vorm van fascinerende raadselachtigheid; van geheimtaal kan slechts sprake zijn indien men de tekst verbindt met de biografie van de auteur, en aldus van de veronderstelling vertrekt dat Reniers' woordgebruik noodzakelijkerwijze deelachtig is aan bepaalde filosofische teksten en, met name, aan het werk van Heidegger, bijvoorbeeld. Dit doet eigenlijk afbreuk aan Reniers' oorspronkelijkheid: haar poëzie is geen parallelle vertolking van filosofische teksten. Al is het overduidelijk dat

[p. 24]

deze lyriek een voedingsbodem vindt in de dialoog met bepaalde denkers en de omgang met bepaalde teksten, toch mag ze niet gezien worden als een hypothetisch verlengstuk van Reniers' filosofische arbeid: in het beste (slechtste) geval kan ze een sensuele, emotieve vorm van filosoferen zijn, wat niet betekent dat ze een levensbeschouwing vertolkt of niet aan eigen wetmatigheden zou beantwoorden. Geen dualisme dus - vooral geen antagonisme - tussen gevoelservaring en levensbeschouwing. Wel: poëzie als (ver)kennend zintuig.

De poëtische taal is een makende taal bij uitstek en ‘uit de wildernis/ groeit traag/ het nieuwe bewustzijn’.

In de poëzie van Annie Reniers trilt steeds de huiverende verwondering van de eerste morgen na. De worsteling, het flitsen van het (soms nog aarzelende en stamelende) bewustzijn in de matière. De vlucht van Reniers' lyriek wortelt in, worstelt met de materie. Evenals Archibald McLeish weet zij immers dat ‘the metaphor struggles in the stone’.

Echte herinnering / is verwondering, verwondering, het begin van de filosofie zegt Aristoteles. De verwondering om het breekbare en broze begin - tegelijk een ‘éternel retour’ - is bij Reniers een raadselachtige vaststelling.

ver in de rotsspleet
richt de krokus
met de ekster zich op
na het ijs

Door de verwondering komt ook het geheugen in werking en verkrijgt de wereld opnieuw glans en genade. De wereld van de dichteres vertoont gemeenschappelijke kenmerken met de voorsocratische, meer bepaald heraclitische wereld; alles vloeit en in het voortdurend vlieden der dingen komt een flitsende gedachte tot uitdrukking; het oog poogt een nieuwe, zuivere, onaangetaste blik te werpen, ‘het oog wandelt/bron vloeit in bronheuvels welven’.

Ook de historiciteit (de dimensie van de prospectieve herinnering) is voortdurende beweging: ‘een bron die sproeit in steen/de rennende herinnering’. En wat is eigenlijk deze subjectief beleefde historiciteit, produkt van het geheugen?

neem het geheugen
en spreid het over het zijn
dat in beweging gebald
uitgroeit en lacht

Het zijn, waar Annie Reniers over zegt: ‘alleen voor ons/zwijgt het in alle talen/en blinkt en dooft uit/en valt aan/in het pasgeboren oog’.

Tegenover het pasgeboren oog dat wandelt staat het denken, en ‘denken is ook/onderduiken/en de tijd/uit de boomgaard kijken’.

Gevoelservaring en levensbeschouwing? Neen, een subtiele dialectiek tussen flitsende tijdelijkheid (het plotse geboren worden aan de wereld) en tijdeloosheid (een absolute eis die niet te verwezenlijken is): begraaf het eeuwige in niets/en het waait over in brief/in klank in wind’.

Gekneld tussen verstrooiing in de werkelijkheid en terugkeer tot zichzelf, tussen verbaasde vaststelling en dwangmatige situering (toch twee vormen van herkennen), tussen historiciteit en feilloos schouwen, draagt dit poëtisch oeuvre ook de herinnering aan (de heimwee naar) de imperiale

[p. 25]

filosofieën van de innerlijkheid (Epicurus, Stoa, neo-platonisme).

Toch bepaalt de existentiële geworpenheid de grondtoon: hier in de schachtlgebeurt en gebeurt niet/ voortdurend/ de nauwe geboorte. Elders luidt het: door de langgeul van de tunnel/ rent het doodsbeest.

De geboorte als bewustwording (of omgekeerd, het moment van de bewustwording als nieuwe geboorte) is een fundamenteel thema van Reniers' poëzie. Om het met de woorden van Jean-Claude Hémery te zeggen: ‘Une vie est une somme incalculable de moments et de naissances isolées’. Of nog: ‘Lieux de naissance: un peu partout’. Deze ogenblikken van bewustwording, van geboren worden aan de totale werkelijkheid (Claudel sprak van ‘connaissance’ als ‘conaissance’) zijn echter zeldzaam. ‘Il ne m'a pas été donné, loin de là’, aldus Hémery in zijn merkwaardig boek ‘Curriculum vitae’ (1966), ‘de naître tous les jours’.

In het werk van Reniers schuilt ook een ‘sérénité crispée’ (René Char). In de kring van kringen is er geen uitweg/ dan de zijpaden/ van de afnemende/ tijd. En al ontbreekt de plaats om hier verder op in te gaan, toch dient vermeld dat ook deze tijdsproblematiek - zij het dan minder opvallend - een belangrijk component is van Reniers' lyriek.

De eenmalige gaafheid van het poëtische moment laat zich - o ironie - niet in woorden vatten. Achter het woord schuilt immers de zich weerspiegelende/stilte. Af en toe, de zacht-sensuele en toch huiveringwekkende ritseling van de vleugel van de engel die toch ergens! in het woordeloze woont.

Ondanks geworpenheid en gelatenheid, toch flitst er iets. Zijn, rust, beweging, het zelfde, het andere: een gesloten stemloosheid.

Doch alles wat begrensd is, is echt. En de esthetische ervaring steunt op het geheim, de onrechtstreekse mededeling, de muzikale (muzeale) ordening van de stilte als ontsluiting en stemming.