De Vlaamse Gids. Jaargang 61

[p. 66]

A. Merckx
Als alles mogelijk is...

Je kunt geschiedenis schrijven door feiten aan elkaar te rijgen en dan bekom je een chronologisch relaas ten behoeve van de leraars. Je kunt ook voelhorens uitsteken naar de hete of begenadigde momenten in het verleden, eilanden opdiepen en uitbouwen tot geheiligde kernen. Dat zou dan de intuïtieve methode kunnen heten. Het komt mij voor dat deze werkwijze aanbeveling verdient wanneer de gelegenheid daartoe zich aanbiedt. De ideale historicus is ongetwijfeld zowel een geleerde als een dichter, een inspirator. Lieden als Jan Romein en Johan Huizinga zijn bij mij indertijd als zodanig overgekomen. In alle tijden schijnen er zo van die rijpe vruchten in de lucht te hangen. Gelukkig zijn dan diegenen die er bij zijn om ze te plukken, ervan te proeven, soms onwetend weg te gooien. 1945-1950 was zo'n moment voor wat toen nog de California School of Fine Arts heette en nu het Art Institute wordt genoemd.

Als je ooit in San Francisco bent, in de buurt van de bekende Fisherman's Wharf, vraag dan naar het Art Institute in de Chestnut Street. Het gebouw, opgetrokken in de ‘California

[p. 67]

Spanish’ stijl (1923) gelijkt zowat op een hacienda, met een toren, vanwaar je de baai overziet, en een geplaveid binnenplein met een vijvertje in 't midden. De rode dakpannen en de wandelgang rondom het plein, met zijn pilaarbogen, geeft aan het geheel een weldoend, ingetogen karakter. Nog niet zolang geleden werd de school uitgebreid aan de achterkant, uitgevend op de baai waar het eiland Alcatraz ligt. Wees niet beschroomd, treed binnen, want dit is een oord van vrijheid, niemand zal u wat vragen. In de zaal links van de ingang schilderde Diego Rivera een fresco waarop hij zichzelf afgebeeld heeft, zittende op een stelling, met de rug naar de toeschouwer. Je zou hem zó willen aanspreken. De studenten stellen er regelmatig hun werken tentoon.

Begenadigd moet diegene zijn, die, komende van om het even waar in de V.S.A. de nodige som kan neertellen om in het Art Institute te werken, onder de leiding van leraars die hun sporen verdienden.

***

De aanleiding om op dit alles terug te komen is het boek ‘A PERIOD OF EXPLORATION’ van Mary Fuller McChesney, uitgegeven door de kunstafdeling van het Oakland Museum in Se Bay Area, ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling gehouden in 1973. Het boek is ondertussen een kostbaar document geworden. Het werd mij in 1974 met veel ingetogenheid overhandigd door George W. Neubert, curator of Art. Het werd gedrukt op grof, bruin papier en gebonden in een ruw linnen omslag. Het ontwerp is van de mensen van het museum zelf.

Het is opmerkelijk hoezeer de kunstmusea van Californië, vooral in de loop van de laatste maanden, aandacht besteden aan de kunst van de westkust. Niet alleen oude koeien worden uit de gracht gehaald, maar er wordt duidelijk gestreefd naar de herkenning van het eigen gelaat. Daarom is het boek van Mary Chesney actueler dan ooit.

***

Onder de studenten, die na de tweede wereldoorlog naar het instituut trokken, bevonden zich meerdere afgezwaaide oorlogsstrijders. Dank zij de GI Bill, werden zij in de gelegenheid gesteld, deel te nemen aan een opvoedingsprogramma. De meesten onder hen wilden schoon schip maken met het verleden en snakten naar een nieuwe aanpak. In de kunst vertaalde dit zich in een uitgesproken afwijzing van de Ecole de Paris. De ‘Ecole de Pacifique’ begon haar identiteit te verwerven. Op het juiste ogenblik, in 1945, dook Douglas Mac Agy, Canadees van geboorte, op. Hij zou de bezieler, initiator worden van de verandering in de Californische kunst. Dank zij hem werden kunstenaars als Clyfford Still, Mark Rothko, Ad Reinhardt als lesgevers of als gastleraren aangetrokken. Directeur Mac Agy nam de gelegenheid te baat om de school te verlaten, toen in 1945 de grote bazen achter de schermen zich verzetten tegen de komst van Marcel Duchamp. Vijf jaar waren verlopen, vijf jaar van experimenteren, van ‘bloed, zweet en tranen’, van onver-

[p. 68]

getelijke samenwerking, strijd, geloof. De meest onverzoenlijke, de meest ‘Californische’, de meest bewonderde en verguisde kunstenaar-instructor uit die tijd was waarschijnlijk Clyfford Still.

***

Het boek van Mary Fuller McChesney is vooral waardevol omdat het samengesteld is uit eerstehands informatie. De verschillende hoofdstukken zijn opgebouwd uit flarden interviews met de kunstenaars, lesgevers, gastleraren, studenten, die de roemrijke jaren meegemaakt hebben. Niet zelden plaatst zij in haar collage diametraal tegenover elkaar staande verklaringen onmiddellijk na elkaar. Zodat de lezer de begeestering en de twijfels a.h.w. aan den lijve ondervindt.

Clyfford Still tekent zich af als een kunstenaar van het alles of niets, iemand die handelde in dodelijke ernst, zich afzettend tegen de ‘banaliteit’, daarmee verwerpend: ‘society's values and the art world and the museum world and the intensitive proletariat’ (dixit William Morehouse).

De verandering in de school van San Francisco ligt mede aan de oorsprong van wat in de V.S.A. opgang zou maken als het ‘Abstract Expressionisme’.

Uit de opgevangen verklaringen is niet duidelijk op te maken waar het verschil lag tussen San Francisco en New York. Iedereen is er van overtuigd dat er iets belangrijks gebeurd is in San Francisco. Dat de opleving van zo korte duur was, is in belangrijke mate toe te schrijven aan de onverschilligheid en zelfs vijandigheid van het San Francisco Art Establishment.

Alleen na lang en aandachtig en herhaaldelijk kijken zal het de belangstellenden uiteindelijk wel lukken uit te maken waarin het specifiek karakter ligt van de Californische kunst uit die tijd. Is het een abstract expressionisme dat meer gebonden is aan verschijningsvormen uit de natuur? Speelt het Californische licht een bijzondere rol? Of is het de textuur van de door de zon verbrande oppervlakten? Overweegt de romantiek?

Het boek van McChesney is een goudmijn voor wie graven wil. Het heeft de verdienste aan de huid en de ziel van de gebeurtenissen te plakken, zodat het zich niet aandient als één van die talrijke studies, die aangevat worden om tegemoet te komen aan een universitaire plicht en die meer weg hebben van bloedzuigers dan van bloedgevers.

In San Francisco werd tussen 1945-50 gedacht en gewerkt in termen van Nu zijn of niet zijn, schilderkunst als laatste heiligdom voor tover, Indianen werken met het onbekende, ieder spoor van betekenis er uit, ik geloof niet in..., strijd tegen invloeden, de kunstenaar heeft het recht zijn eigen wil en wat er bijbehoort in handen te hebben, ‘transparency’. Als je dat meegemaakt hebt, ben je getekend voor je leven. En dat gebeurt niet alleen in Amerika.