De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 2]

[Boek en Bibliotheek. Reeks III, nummer 5]

De oudstrijders

Ondanks enkele zeldzame pogingen om met behulp van vage experimenten en het in elkaar knutselen van uitzonderingstoestanden toch nog in beperkte mate te overleven, kan men zeggen dat het Destree-tijdperk in het openbaar bibliotheekwezen nu definitief ten einde loopt. Het Vlaamse bibliotheekdecreet heeft voor een gedaanteverwisseling van onze openbare bibliotheken gezorgd. De muren van de nieuwe bibliotheekstructuur werden wel niet zo hoog en stevig als oorspronkelijk was voorzien en op enkele plaatsen is zelfs nog geen eerste steen gelegd. En omdat tegen besparingen op het kulturele vlak maar zelden optochten worden georganiseerd, is er niet veel hoop op de voltooiing van wat eens een grootse (Skandinavisch getinte) droom was.

Het afsluiten van een tijdperk noopt ook tot achteruitkijken. Welke rol hebben de Willemsfonds-bibliotheken in het Destree-tijdperk gespeeld? Hoe kijken de vroegere Willemsfonds- bibliothecarissen er tegenaan? Op hun gezichten is weinig of geen vreugde te bespeuren. Ze hebben de ondergang voelen aankomen. Velen waren blij dat de bibliotheek door een gemeentebestuur werd overgenomen, zodat ze van een amechtig overleven verlost waren.

Over het gebrek aan belangstelling vanwege het hoofdbestuur van het Willemsfonds zijn er heel wat klachten. Dit hoofdbestuur zou zich nooit echt met de bestaansmogelijkheden van de kleine Willemsfondsbibliotheken bekommerd hebben. Er was vrijwel geen kontakt met de basis. Deze basis had het gevoel als piotten in papieren loopgraven te staan, in de eerste linie van de strijd voor volksverheffing, maar zonder veel middelen en met de generaals onbereikbaar ver in het achterland. In de modder van de loopgraven moest men maar zijn plan trekken... Ontmoediging kwam vaak loodzwaar op de schouders zitten.

In het algemeen bestuur van het Willemsfonds had een bibliotheekcommissie of althans één bestuurslid zich met de technische en educatieve voorlichting van de bibliothecarissen moeten bezighouden.

*

Wie waren de Willemsfonds-bibliothecarissen? Waarom deden ze dat niet (of slecht) bezoldigd werk?

Men moest er van houden, zegt de nog steeds bedrijvige bibliothecaris Robert Van Geluwe uit Gent. En ook bij anderen is steeds opnieuw sprake van idealisme als vertrekbasis. Velen kwamen uit het onderwijsmilieu en waren werkzaam als onderwijzer, studiemeester of leraar. Ze hadden een zeker feeling voor volksopvoeding. De meesten hadden ook een welgemeende belangstelling voor boeken en voor literatuur. De Koekelaarse onderwijzer en bibliothcaris Remi Devisscher voelde zich reeds tijdens de kinderjaren tot het boek aangetrokken en elk boek in de klassebibliotheek heeft hij wel vier maal gelezen. Als onderwijzer heeft hij telkens opnieuw gepoogd het boek bij zijn leerlingen te propageren.

Een deel van het bibliotheekpersoneel bezat geen akte van bekwaamheid. Het waren pure vrijwilligers; naast een dosis idealisme speelden soms ook ideologische of politieke motieven een rol. Af en toe viel een en ander een beetje tegen. In een bibliotheek moesten ook steekkaarten gemaakt worden, moesten er boeken gekaft worden en etiketten gekleefd en dat bleek dan wel minder aantrekkelijk dan bv. het uitlenen aan blozende maagden. Enkele vrijwilligers vulden hun vrije tijd liever niet met dergelijk klusjeswerk. Onder andere Marcel Decreus van de Willesfonds-bibliotheek te Diksmuide herinnert zich dat het vinden van vrijwilligers af en toe niet gemakkelijk was en dat velen maar kort bleven.

Een goede bibliothecaris moest naast een noodzakelijke basis van idealisme ook beschikken over enkele zeer nuchtere eigenschappen. Organisatievermogen en initiatief waren onmisbaar om de bibliotheek op een behoorlijk peil te brengen of te houden.

[p. 3]

Robert Van Geluwe, eenzaam tussen de boeken van zijn Willemsfonds-bibliotheek: tijden zijn veranderd...

*

Inn 1860 werd te Gent een socialistisch georiënteerde ‘vrijzinnige werkmansbibliotheek’ opgericht. Vijf jaar later werd de eerste Wilemsfonds-bibliotheek, de eerste in Vlaanderen, eveneens te Gent geopend. De bibliotheek vond een onderkomen in een gebouw van het stadsbestuur, in het oude - van 1651 daterende - Lakenmetershuis. De nu uitstervende bibliotheek is er nog steeds gevestigd. Van een eenvoudig ‘leeskabinet’ evolueerde de bibliotheek naar een van de beste Willemsfonds-bibliotheken van het land. in de loop der jaren werden zes filialen opgericht, waarvan er nu nog drie overblijven. In 1866 werden in de Gentse Willemsfonds-bibliotheken 20.000 boeken uitgeleend. In de periode tussen de twee wereldoorlogen was dit al gestegen tot 75.000; de oorlogsjaren zelf waren topjaren (1940: 106.000 uitleningen), maar dadelijk na de oorlog begon het verval. Enkele cijfers: 1950: 56.000 uitleningen; 1960: 59.000; 1970: 41.000; 1980: 52.000.

In 1940 werden de Gentse Willesfonds-bibliotheken bezocht door 4.500 lezers; in 1960 door 1100; in 1975 door 950; er blijven er nu nog amper 150 over. In andere plaatsen vertoonde het verval vergelijkbare achterwaartse sprongen.

Niet iedere bibliothecaris kwam in een historisch pand als het Gentse Lakenmetershuis terecht. Te Diksmuide werd de bibliotheek in 1935 opgericht en moeilijkheden om een geschikt lokaal te vinden noodzaakten herhaalde verhuizingen. Men werkte er onder andere in een kamertje boven een garage, zonder degelijke verlichting en zonder verwarming. Toen ook deze plaats niet langer beschikbaar bleef, moest de bibliotheek zelfs een tijd gesloten worden. Door tussenkomst van inspecteur Arickx kon uiteindelijk een lokaaltje van 4 op 4 meter in het stadhuis gebruikt worden.

Te Lier werd de bibliotheek omstreeks 1875 door Tony Bergmann opgericht. Aanvankelijk vond men een plaats in het lokaal ‘Goed Heil’, waar ook de Lierse turnkring was gevestigd. Omstreeks 1930 werd naar een ander bierlokaal verhuisd, naar de ‘Casino’, waar een bovenzaaltje van ook al 4 op 4 meter werd vrijgemaakt. De uitbater van ‘Casino’ vergat wel eens de toegangspoort te openen...

Te Eeklo werd de bibliotheek onder een cinemazaal ingericht. Toen het gebouw in brand vloog, werd er een moderne cinemazaal herbouwd, maar de bibliotheek (die veel waterschade te verwerken kreeg) bleef even klein behuisd en diende ook nog als nooduitgang gebruikt te worden. Ruim een derde van de Willemsfonds-bibliotheken werd vóór de eerste wereldoorlog opgericht; een ander derde tussen de twee wereldoorlogen. De meeste gebouwen waarin de bibliotheken een onderkomen vonden waren even oud. Het vinden van een geschikt lokaal was vaak een lijdensweg. Een en ander leidde tot noodoplossingen, tot het geduld worden in een weliswaar

[p. 4]

niet vijandige, maar toch onverschillige omgeving, tot het ingeschakeld worden in gebouwen die té uitgesproken tot de liberale infrastructuur behoorden (partijlokalen, ziekenfondsen... met de daaraan verbonden drempelvrees). De niet bepaald lectuurbevorderende nabijheid van een café en de moeilijke toegankelijkheid via oude en krakende trapjes hadden negatieve effecten. Door de te kleine ruimte konden de meeste Willemsfonds-bibliotheken ook over geen leeszaal beschikken.

Door herhaalde verhuizingen (en op bepaalde plaatsen ook door oorlogsomstandigheden) zijn veel boeken verloren gegaan. In 1918 had de Lierse Willemsfonds-bibliotheek niet alleen alle boeken verloren, er bleef zelfs geen tafel of stoel over. Ze werd echter spoedig heropgericht onder impuls van Arthur Van der Poorten.

Ondanks de moeilijke behuizing werd er toch (en soms goed) bibliotheekwerk verricht. Te Lier zei inspecteur Gerard Walschap herhaaldelijk dat het hem speet dat hij niet meer ‘punten’ kon geven. Een té klein ongeschikt lokaal draaide de kraan van de staatssubsidie meer dicht dan open. En dat was niet alleen te Lier het geval.

Aan de minder prettige woonruimten zaten toch ook wel enkele lollige kantjes. Na de uitleenzitting was het café met het gezellige babbeltje en het schuimend biertje verlokkelijk dichtbij...

*

Te Gent heeft men nooit last gehad van wat in vooral kleinere lokaliteiten werd ervaren: een soms wat deprimerende concurrentie tussen de ‘zuilen’. Te Gent was er van vijandigheid tussen de verschillend georiënteerde vrije bibliotheken geen sprake. Er was echter ook geen samenwerking. Men negeerde elkaar. Elk bleef in het eigen smalle huisje zitten en er werd niet verder gekeken dan de rand van de blauwe, gele of rode paraplu. Onderlinge kontakten werden vermeden uit vrees dat lezers wel eens onder de andere paraplu zouden gaan schuilen.

Te Diksmuide was de sfeer eerder vijandig. Bepaalde figuren uit de katholieke bibliotheek ‘De Kring’ konden zich niet verzoenen met de idee dat er te Diksmuide een vrijzinnige bibliotheek zou opgericht worden. De leerlingen van het katholiek onderwijs kregen verbod de Willemsfonds-bibliotheek te bezoeken, maar enkelen deden het toch. In de zeventiger jaren waren de zeden en gewoonten in dit milieu al zo sterk gewijzigd dat de interne leerlingen van een katholieke normaalschool te Eeklo tijdens een door nonnen begeleide ‘wandeling’ op maandagavond de Willemsfonds-bibliotheek mochten binnenwippen om er wat inspirerende dokumentatie te gaan zoeken. De nonnen zelf bleven buiten wachten: voor hen bleef de bibliotheek blijkbaar verboden terrein. Om de nonnen te pesten bleven de leerlingen vooral bij koud winterweer wel eens veel langer in de bibliotheek dan eigenlijk nodig was.

*

Door de grotere mogelijkheid van persoonlijke kontakten tussen bibliothecaris en lezer zijn kleine bibliotheken een geschikter terrein voor volksopvoeding dan de grote hedendaagse openbare bibliotheken. Door het gebruik van automatische uitleensystemen heerst in de openbare bibliotheken een steeds groter wordende onpersoonlijke atmosfeer.

De rol die de bibliothecaris in de volksopvoeding moet spelen werd in de Willemsfonds-bibliotheken soms, maar té zelden, ter harte genomen. De schrik voor magere uitleenstatistieken moffelde de drang naar volksopvoeding te vaak naar een vergeethoekje. De aankooppolitiek werd te vaak gebaseerd op de wat domme voorkeur van een aantal lezers. Om de uitleenstatistieken op te peppen werd Courths-Mahler en Max Brand honderdvoudig aanbeden en werden strips (en in de zestiger jaren ook ‘sexboeken’) overvloedig aangekocht. Sommige bibliothecarissen waren persoonlijk tegen dit soort boeken gekant, maar ze sloten de ogen en dachten vooral aan met uitleengeld gevulde laatjes en aan hoge cijfers in de uitleenregisters.

Vóór en tijdens de tweede wereldoorlog was Conscience nog vrij populair en meer gelezen dan bv. Streuvels of Teirlinck. De volksromans van Abraham Hans deden het ook goed. Gedurende enkele jaren waren bepaalde Noorse auteurs erg populair: Knut Hamsun en Sigrid Undset, maar vooral de dikke trilogie van Trygve Gulbranssen (En eeuwig zingen de bossen - Winden waaien om de rotsen - De weg tot elkander) waren voortdurende uit de rekken. De Amerikanen Caldwell, Shute en Steinbeck deden het ook goed. De aanwezigheid van auteurs als Sartre en Malaparte en zeker ook de doorbraak van modern nederlandstalig literair werk in de Willemsfonds-bibliotheken is gedeeltelijk te danken aan de recensies die over dit werk werden geschreven door Jan Walravens en die in de lite-

[p. 5]

raire rubriek van Het Laatste Nieuws werden gepubliceerd. De meeste Willemsfonds-bibliothecarissen waren regelmatige lezers van deze krant. Naast Aster Berkhof, Jan De Hartog en Maria Rosseels - om er slechts drie te noemen - kwam dus werk te staan van Anna Blaman, Louis Paul Boon, Hugo Claus, Johan Daisne, Jef Geeraerts, Marnix Gijsen, Hubert Lampo, Ward Ruyslinck, Piet Van Aken... En enkele bibliothecarissen hebben echt hun best gedaan om deze auteurs in twijfelende lezershanden te leggen. Onder andere te Koekelare werden ernstige pogingen gedaan om een aantal lezers de betere Vlaamse auteurs te doen ontdekken. De gewezen bibliothecaris van Koekelare vestigde ook de aandacht op de aantrekkingskracht van sommige streekromans - in zijn geval waren dit diverse boeken over de Bende van Bakeland en het werk van Jules Leroy (Pieter de Pensejager en Karel de Blauwer).

*

Met de ministeriële inspecteurs konden de Willemsfonds-bibliothecarissen goed opschieten. In een nabijgelegen café werd wel eens samen een pint gedronken. Men krijgt niet de indruk dat er veel en grondig werd geïspecteerd. De inspecteur durfde wel eens op een vrijdagavond of zaterdagmorgen binnenwippen, maar dan rap-rap, want meneer was op weg naar zijn weekendverblijf...

Bibliothecaris Verstraete uit Eeklo herinnert zich een anecdote over Hubert Lampo. Hij kende hem als een flink behaarde inspecteur en schok toen Lampo op zekere dag met een kop vol stoppelhaar de bibliotheek binnenstapte. Op zijn vraag wat er gebeurd was, zei de auteur-inspecteur nuchter: ‘Als iedereen met lang haar begint te lopen, val ik als langharige niet meer op. Dus...’

*

Nadenkend over de resterende 150 lezers zegt Robert Van Geluwe dat het vooral de oudere generatie is die de laatste Willemsfonds-bibliotheken trouw blijft. Deze oudere mensen zoeken doorgaans ook de oudere boeken. De jeugd komt niet meer, de jongeren lezen veel minder dan vroeger en de aantrekkingskracht van de stedelijke openbare bibliotheek is veel sterker. Frans Heymans legt te Gent goede kontakten met de scholen en het goede resultaat daarvan is uiteraard niet op de Vrijdagmarkt te voelen.

Omdat er veel onderwijzend personeel in de bibliotheken werkte stond het aantal jeugdige lezers in de meeste Willemsfonds-bibliotheken meestal op een behoorlijk peil. Bij de volwassenen was er soms een meerderheid van eenvoudige huismoeders, de grote bouwers van de Courths-Mahler-statistieken. Te Koekelare trok de bibliotheek ook de zgn. ‘man met de pet’, en daar zaten een aantal ‘Fransmans’ (seizoenarbeiders) tussen die de boeken meenamen naar de bietenvelden in Frankrijk. Een beetje tegen de zin van de bibliothecaris, omdat de boeken te lang wegbleven en wel eens te dicht bij het spek of de worst werden gelegd. Te Gent waren er wel eens moeilijkheden met slordige en altijd uit hun kot verdwenen studenten, die de ontleende boeken niet terugbrachten en er ook niet aan dachten om boetegeld te storten. De Gentse politie heeft ooit nog meegeholpen om onwillige ontleners van hun boeken te verlossen, maar daar hebben ze nu geen tijd meer voor.

De tijden zijn veranderd, zegt bibliothecaris Robert Van Geluwe.

*

De Willemsfonds-bibliothecarissen hebben met een soms wat kunstmatig opgeklopt optimisme hun niet altijd zonnige pad in het Vlaamse bibliotheeklandschap bewandeld. In de goede jaren hebben ze met enthoesiasme gewerkt en ze vonden vaak voldoening in hun werk. Sommigen hebben ontmoedigd hun taak van volksopvoeder voortijdig laten schieten. Ook bij degenen die wel tot doorvechten bereid waren werd de sluiting van hun bibliotheek met opluchting begroet.

Er zijn inderdaad nieuwe tijden aangebroken. De Bibliotheekvereniging van het Willemsfonds heeft gepoogd de overschakeling naar de nieuwe structuren goed te begeleiden. Ze zal in de toekomst zeker blijven werken aan de uitbouw van een modern Vlaams openbaar bibliotheekwezen. En die oude generatie in haar verloren hoekje? Ondanks alle bittere ervaringen dromen de ex-bibliothecarissen soms van het verleden, van de goede momenten uit dit verleden, en kijken ze met wat weemoed naar overdrijvende wolkjes nostalgie. Wordt deze generatie in dat hoekje onder het stof der jaren bedolven en vergeten? Men zou die oude Willemsfonds-bibliothecarissen (met of zonder akte) eens moeten samenbrengen op een huldebijeenkomst. Als alle oudstrijders hebben ze recht op enige dankbaarheid.

Luc Van den Briele