De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 17]

Het gesnotter van de schrijversziel: romandebuut van vertaler Denissen

Ma questa non è piú estetica, sono lamenti.
(Cesare Pavese, II mestiere di vivere)

Wie als vertaler werk van o.a. Boccaccio, Eugenio Montale en Cesare Pavese op zijn naam heeft staan, kan zich volgens kenners maar beter niet aan een ‘eigen roman’ wagen. Wie dat toch doet heeft veel moed, en dat is alvast een belangrijke eigenschap voor een schrijver: niets werkt zo verlammend als ‘wat is geweest’ maar iets anders is er niet. Vertaler Denissen heeft dus na één dichtbundel (1980) en één ‘prozaboek’ (1974) blijkbaar al zijn moed bijeengeraapt en een eerste ‘echte’ roman geschreven: De belijdenissen van J.B. Hemelryckx. Een kenner ben ik niet, en toch kan ik Denissens boek niet geslaagd vinden. Het is in mijn ogen hoogstens een schijngevecht met de traditie, niet op de laatste plaats met het oeuvre van Pavese. Niettegenstaande alle biografische pretenties, of wellicht juist daardoor, zet de schrijver zichzelf amper op het spel. Toch begint het allemaal veelbelovend.

De eigennaam uit de titel kenden we al: J.B. Hemelryckx, zo heette ook het hoofdpersonage uit Denissens bijdrage aan de bundel Mooie jonge goden, maar veel kwamen we daar niet over hem te weten. In deze roman is Johannes Baptist Hemelryckx vertaler van beroep; daarnaast doceert hij een vak - eerst Italiaans, later wereldliteratuur - aan het Antwerps conservatorium en schrijft hij ook wel eens een literaire recensie. J.B. heeft een vrouw, een tien jaar oude dochter en bergen angsten en frustraties. Zijn bestaan wordt beheerst door de vrees voor ‘onteigening’, voor de bevlekking, door een opdringerige wereld, van zijn goddelijke inferioriteit en autonomie: honden poepen op ‘zijn’ trottoir, mensen begrijpen zijn bedoelingen niet en zelf wordt hij geplaagd door een pathologische vergeetachtigheid - een ‘verstrooidheid’ die soms de vorm van een permanente slaapdronkenheid aanneemt. Kortom, een ietwat neurasthene Hemelryckx wordt voortdurend in zijn eigenwaarde bedreigd, en zijn ‘slavenbestaan’ als leraar, recensent, vertaler van wat anderen allang gezegd en uitgevonden hebben maakt het allemaal nog erger. Maar er is één ding dat J.B. worden wil - één ding waardoor hij kan samenvallen met zijn diepste wezen en meester worden over zichzelf: de schrijver van een eigen oeuvre, hoe bescheiden ook (als het maar zijn eigen naam draagt). Dit ‘zelf-schrijven’ functioneert als antigif voor de gevoelens van inauthenticiteit waarmee de vertaler, de leraar, de recensent J.B. Hemelryckx kampt: ‘hij was niet de recensent J.B. Hemelryckx, niet de leraar J.B. Hemelryckx, niet de vertaler J.B. Hemelryckx. Hij was de schrijver J.B. Hemelryckx.’ (21). Toch is het juist met betrekking tot dat schrijverschap dat de dreiging die van de ‘anderen’ uitgaat het grootst is en de angst voor ‘onteigening’ haast fobische vormen aanneemt. Als er van zo'n schrijverschap al sprake kan zijn. Het schrijven wordt de schrijver in spe door zijn omgeving immers onmogelijk gemaakt, ‘want schrijven was een tijdloos gebeuren’ (21) en overal wordt hij met zijn neus op zijn vergankelijkheid, zijn ziekte, zijn nakende dood gedrukt. Onbarmhartig tikt de tijd weg in een groteske, asymmetrische wereld waar alles scheef groeit wat recht moet wezen en de strijd van een eenzaam schrijver tegen het onkruid alleen al in zijn eigen tuin schier eindeloos is. Tot het levenschenkende schrijven komt J.B. dan ook niet. Er is teveel verlies op teveel fronten; duizend gluurdersangsten staat hij uit, nog voor hij zijn waarheid aan het papier heeft toevertrouwd, en langsom heviger wordt dan ook zijn verlangen om zich aan het oog van de ‘ander’ te onttrekken, in het bijzonder dat van de vrouwen ‘die achter elk woord, achter elke letter van een man steevast op zoek gaan naar zichzelf’ (11). De vrouw eigent zich elke tekst toe. Daarom vlucht J.B. Hij trekt zich terug in een abdij om er in zijn soledad sonora, op het eeuwenoud, tijdloos ritme van de monniken het levenswerk te concipiëren dat hem onsterfelijk maken moet...

Als nu een vertaler-en dus kenner - van de Italiaanse literatuur het hoofdpersonage van zijn ‘eigen roman’ de veilige beslotenheid van een klooster

[p. 18]

of abdij laat betreden, dan verwacht je je als lezer aan een inbreuk van de (buiten-)wereld op dat ‘binnen’: een moord bijvoorbeeld (II nome della rosa, Todo modo...). Dat ‘unheimliche’ gebeuren vormt gewoonlijk het motorische moment van een bewustzijnsproces dat uitmondt in het inzicht dat wat als ‘binnen’ werd ervaren niet meer is dan een illusie. Het tijdeloze, reine ‘binnen’ is het resultaat van een verdringing van het historische, materiële ‘buiten’. Juist aan die opheffing van de oppositie tussen ‘binnen’ en ‘buiten’ lijkt de literatuur in deze postmoderne tijden haar spankracht te ontlenen. Diezelfde spankracht evenwel, blijkt in Denissens debuutroman ten enenmale te ontbreken, als de schrijver zijn verhaal begint. Het verhaal is dat van een helletocht in de peilloze diepten van de ziel van een mens die - met een voorspelbare verwijzing naar Dantes Inferno ‘op 't midden van zijn levenspad gekomen’ is (14). We vernemen hoe het geboortedorp van de schrijver in naam van de H. Vooruitgang van de kaart verdween en hoe een gedroomd Italiaans heuvellandschap - Toskane, maar toch ook een beetje Paveses Piëmont - de geboortegrond als ‘landschap van zijn ziel’ (37) vervangt. Ook wordt ons geschetst hoe de schrijver het artistiekerige beeld van ‘de vreemdeling in eigen land’ cultiveert en zich vestimentair graag van zijn medeburgers mag onderscheiden. Hoe ongemeen boeiend dit alles, denk ik dan, vooral voor schrijvers familie en kennissen. Het moet gewoon een pastiche van ‘eeuwen’ Vlaamsche romankunst zijn, haha! Even hou je als lezer je hart vast als het woord ‘Jezuïtencollege’ valt, maar ook dat is loos alarm: ‘daarvoor verwees hij naar drie generaties Vlaamse romanciers die dat thema grondig hadden uitgemolken’ (43). Toen de criticus dit las, moest hij zich bedwingen om niet uitzijn zetel opte veren en de auteur telegramsgewijs proficiat te wensen. Gelukkig heeft hij zich bedwongen. Want de romancier mag zichzelf dan al de mond gesnoerd hebben over Het College, zowat alle andere themata uit ons rijke literaire verleden worden vervolgens op de welbekende wijze opgehoest. En ook al valt hier soms een schaduw van vakmanschap te bespeuren, ook al houdt enig cynisme deze sentimenteel- biografische ontlasting smaakvol en hanteert de schrijver bijwijlen niet onverdienstelijk de fluwelen handschoen van het ‘bon mot’: hier wordt wat afgeëmmerd over een Vlaamskatholieke jeugd, teleurstellingen in de liefde en de uitzichtloosheid des levens in het algemeen! Het lijkt verdomd wel of die andere Antwerpenaar, Baron Gijsen, uit het graf is opgestaan. Gelijke lijnen tekenen zich af voor wie door het anekdotische moeras van beider schrijvers teksten waden wil: ‘Tragiek, Gemis & Verlies. En dat verlies heeft voor Denissen alles met vrouwen te maken...

Vrouwen en hoe ze in hun ongrijpbaarheid mannen kwetsen, daar alleen gaan J.B.'s gedachten naar uit in de besloten mannengemeenschap die het klooster is. En dat vormt precies de inbreuk van het ‘buiten’ op het ‘binnen’, zo kan de lezer concluderen als het hoofdpersonage tijdens een begrafenismis in de abdijkerk met zijn eerste echte liefde geconfronteerd wordt. Het is een ‘toevallige’ gebeurtenis waar de symboliek zo dik op ligt dat ook de rest van het verhaal iedere dramatische impact mist. Deze eerste geliefde (natuurlijk heet ze Maria) was het die Hemelryckx jaren geleden ontmoette op een gemaskerd bal. Verkleed als Pietje de Dood leidde ze hem daar ten dans. Ze wijdde hem in de ware liefde in, maar samen met de passie openbaarde ze ook de versplintering, het verlies, de dood van het ‘eigen ik’. Met haar, een dubbelgangster van de ‘lachende vrouw’ uit Paveses prachtige gedicht Rivelazione (Lavorare stanca), beleefde Hemelryckx dus zijn zondeval. Volkomen ontredderd zocht hij toen zijn toevlucht in dezelfde abdij waar hij nu, vijftien jaar later en andermaal op de vlucht voor de Vrouw, zijn Bekentenissen schrijft - Bekentenissen die alles te maken hebben met een (archetype van de) vrouw die hij Carmen noemt en die haar Belofte niet hield.

Tussen Maria en Carmen ligt een periode van korte relaties en het huwelijk met Beate. Beat(ric)e kan enige tijd de rol vervullen van een Ariadne in het labyrint van het dagelijkse leven maar is tegelijk een vrouw die hobo speelt in het orkest van de opera - zij produceert daarbij een geluid ‘dat steeds meer ging lijken op het pijpen van de Dood’ (115). Die dood lijkt het definitief van het leven te winnen als J.B.'s broer en ‘tweelingziel’ (119), Kristoffel, in het gedroomde land Italië sterft en ook het ‘landschap van de ziel’ voortaan delen moet in de fundamentele ambiguïteit van een bestaan dat de kiemen van zijn eigen vernietiging in zich draagt. Maar dan komt Carmen, de mythische vrouw Carmen. In haar lijkt J.B. zijn eeuwige jeugd te hebben teruggevonden. Op een kerkhof, 's nachts, met ‘een geliefde dode als getuige [...] die zich bevrijd had van de tijd’ (68), beloven ze elkaar eeuwige trouw. Hoe aangrijpend, dit romantisch pact tegen de tijd, dat een dag later bezegeld wordt dooreen liefdesbrief van Carmen. En-

[p. 19]

kele weken later- U voelt het al aankomen - neemt ‘diezelfde’ Carmen in een brief voorgoed afscheid van ons sympathieke hoofdpersonage. In haar heeft Johannes Baptist (De Doper) Hemelryckx zijn Salomé gevonden: ‘de dood zou komen en haar ogen hebben’ (71). En dat is natuurlijk weer een verwijzing naar de gelijknamige. posthuum uitgegeven dichtbundel van Cesare Pavese. Er blijft de schrijver niets meer over dan zich uit de wereld terug te trekken en een boek te schrijven - een boek dat gaat over het verloren spel dat leven heet en gespeeld wordt volgens de bedrieglijke regels van de taal.

Centraal in de Confessions van J.B. Hemelryckx staat het verraad van het (gegeven) woord waarmee de auteur zich tegen de onteigenende, vernietigende werking van de wereld wapenen wilde, zodat - samen met dat verraad van het woord - ook de dood in het leven komt. Jammer genoeg slaagt de schrijver er op geen enkel ogenblik in dit inzicht produktief te maken, dit in schrille tegenstelling tot een nieuwe lichting Italiaanse auteurs. In het spoor van Italo Calvino schrijven deze laatsten teksten waarin de grens tussen leven en dood heel wat minder vanzelfsprekend wordt voorgesteld dan een bepaalde traditie ons wil doen laten geloven en in een hoogwaardige mengeling van het anekdotische en het allegorische schetsen ze de implicaties daarvan. Zover komt Denissen jammer genoeg niet. Hij doet zijn tekst in tragiek verzanden, gesnotter van de ziel. Het failliet van de taal en, tenslotte, het ideaal van het ‘eigen werk’ mondt bij hem uit in een nogal goedkope vorm van stoïsche berusting. (Weer moest ik aan Pavese denting, en wel aan diens kortverhaal Terra d'esilio). Zal hij zijn Belijdenissen bundelen en publiceren of maar liever aan het toeval prijsgeven, vraagt de schrijverzich in de slotalinea in alle ernst af. Alsof dat ooit een dilemma kan zijn! Johannes Baptist Denissen heeft lang nagedacht en voor het tweede gekozen. Het resultaat, lezer, is ‘slechte’ Pavese: geen esthetica maar gejammer! Ik wil dit romandebuut dan ook met veel plezier met U ruilen voor twee pagina's Andrea De Carlo, één pagina Del Giudice, een halve pagina Tabucchi...

Kris Humbeeck

FRANS DENISSEN: De Belijdenissen van J.B. Hemelryckx, Bert Bakker, Amsterdam, 1987, 137 blz.