De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 1

Te Brussel

In Februari.

Het Staatsmuseum, dat onlangs met een kindschap van Rubens verrijkt werd, de Jacht van Atalante en Meleager voorstellende, heeft eene nieuwe, in haren aard zeer belangwekkende, aanwinst gedaan. Sedert kort bezit de verzameling tafereelen uit de 14^e en 15^e eeuw, een kapitaal stuk van Hieronymus Van Aken, meer bekend onder den naam van Jeronimo Bosch, dien hij zijner geboortestad 's Hertogenbosch dankt.

Gij kent het Rubensche landschap. Ik kan mij dus de moeite sparen er over uit te weiden en mij vergenoegen met aan te stippen, dat het oordeel onzer kunstenaars en kunstrechters over het tafereel niet altoos gunstig luidt. Dit statige, indrukwekkende geboomte, die grootsche, overweldigende natuur met de woeste, razende beweging der stoffage, bevallen niet algemeen. Zelfs door ernstige kunstkenners wordt dat alles niet naar waarde geschat. Men vindt het erg overdreven, te massief en te wild. Vooral klaagt men over gebrek aan licht en lucht in het schier te rijke gebladert. Het laat zich begrijpen. Onze huidige kunstwereld is nu eenmaal zoo. Zij dweept met licht en lucht, hoe verkregen, gelijk zij over het algemeen veel meer overheeft voor het lichte en luchtige, zelfs het luchthartige, ook in andere kunstvoortbrengselen.

Het stuk van Bosch is een tryptiek. Wat het eigenlijk voorstelt valt moeilijk te raden. Het heet eene Tentatie van St-Antonius, maar kan ook iets geheel anders wezen. Het middenpaneel verbeeldt, rechts, de bouwvallen eener kapel. Alleen een der zijmuren en het achterste gedeelte, de koornis, zijn overeind gebleven. Men bemerkt de sporen van een altaar met een gekruisten Christus. Vóor het vervallen bidhuis eene ruimte, door eene soort steenen leuning van eene brug of terras afgescheiden, waaronder een riviertje stroomt. In de ruimte drie vrouwen, van welke de eene veeleer een marmeren beeld lijkt. Zij reiken eenen drom zonderlinge gestalten schalen en bekers met vocht uit eene kruik, die op eene kleine ronde tafel staat. Tusschen die gestalten bevinden zich mannen en vrouwen, benevens een eremijt met langen baard en grijsbruine pij. De mannen hebben dierenkoppen, de vrouwen aan hare samaren slepen, die aan krokodillenstaarten gelijken. Op den achtergrond, op nog al grooten afstand van de kapel, eene brandende stad, als in de Tentatie van St-Antonius van het Museum te Antwerpen, waarmede dit gedeelte der samenstelling, gelijk gij ziet, wel eenige overeenkomst heeft. Het handteeken, Jheronimus Bosch, is insgelijks dat van het Antwerpsche tafereel.

Wendt men den blik van de hoofdgroep, om het overige

[p. 32]

in oogenschouw te nemen, dan kan van een ander punt van vergelijking tusschen beide gewrochten geene spraak meer wezen. Om het onuitputtelijke zijner sterkgeprikkelde verbeelding te kenmerken, waar Bosch zich tot taak stelt de bespottelijkste, onoogelijkste en onmogelijkste duivelarijen en spokerijen uit te vinden, heeft men zijne werkwijze vrij koddig, maar daarom niet minder juist gekarakteriseerd. Men heeft gezegd, dat hij, na de afzonderlijke ledematen van alle denkbare en ondenkbare menschelijke en dierlijke gestalten in den ketel zijner fantaisie gesmeten en duchtig ondereen geroerd te hebben, ze er éen voor éen blindelings weer uit opvischte, om ze even blindelings met elkaar te verbinden, aaneen te koppelen, te smeden, te klinken. Zoo ergens, is het in het tryptiek van het Brusselsch Museum, dat die karakteristiek gerechtvaardigd wordt. Wij twijfelen eraan, of men in eenig ander werk van den zonderlingen meester, wiens scheppingen op voorname schilders den 16^e en 17^e eeuw een onmiskenbaren invloed uitoefenden, zulken overtolligen rijkdom aan dolle geestesuitspattingen aantreft.

Ter linkerzijde van de brug of terras, en op den voorgrond van het middenpaneel, in en op de gebouwen van dit paneel en de beide luiken, in de lucht, in het water, overal woelen en krioelen eene menigte monsters, duivels, duivelinnen en spooksels van alle vormen en kleuren, wemelt het van wangestalten, misgeboorten, gedrochtelijkheden, als alleen in het overspannen brein van een geestdrijvenden kunstenaar kunnen ontstaan. Hier menschenhoofden op dierenrompen, ginds lichaamsdeelen, armen, beenen, handen, voeten, waaraan dierenkoppen zijn gehecht. Nu, een man zonder bovenlijf, wiens machtig hoofd op het ondergestel van eenen dwerg rust; dan, een grove kinkel, die zijn hoofd door een kleinen heuvel heeft geboord, zoodat het aan den anderen kant uitsteekt, terwijl zijne lange beenen aan den voorkant eene poort vormen, waarlangs ongediert in- en uitkruipt. Onbeschrijfelijke vogels zwemmen en duikelen in het riviertje en andere plassen; visschen, als men er nooit zag, drijven als schepen op het water, bewegen zich over den grond of vliegen hoog in het ruim met menschen op den rug. Uit geborsten eieren en gebroken kruiken, krabbelt en klautert alle slach van spookgebroed te voorschijn; ontelbare misselijke en walgelijke wezens liggen ineengekrompen of reppen zich voort. Het is een ontzaglijk mismas van drommels, nikkers, kabouters, van geesten en spoken zonder naam, een onoplosbare bajert van potsierlijke akeligheden, waarvan hij, die ze niet gezien heeft, geen denkbeeld kan hebben. Tuurt men er lang op, dan wordt men te moede, alsof men wakend aan de buitensporigste der nachtmerriën ten prooi ware.

Bij dat al, wij herhalen het, is de schilderij in haren aard eene zeer belangwekkende aanwinst, en te meer, daar het Museum geen tafereel van Bosch bezat. Zij overtreft verre aan fantastische verscheidenheid en schilderachtigheid den Val der Engelen, van den jongen Breughel. - wiens goede engelen er nochtans bijna even spookachtig uitzien als de kwade, - de Tentatiën van Bles en David Teniers, kortom, alles wat het Museum aan soortgelijke schilderingen heeft aan te wijzen. En dan een zeer verdienstelijk werk, als stoffelijke uitvoering. Aan krachtig coloriet en warmen toon paart het vaste teekening en keurige penseeling. De gewaden zijn ongemeen los gedrapeerd, wanneer men den tijd, einde der 15^e en aanvang der 16^e eeuw, in aanmerking neemt. De eremijt, de vrouwtjes en een paar andere figuurtjes, op het middenpaneel, zijn wezenlijk fraai; nog fraaier een tweede eremijt, met zwarte pij op het rechterluik, zoowel als de naakte beeldjes, in zijne nabijheid. Het is dit luik, welk, meer dan al het overige, aan eene Tentatie van St-Antonius doet denken.

Op de buitenzijde der luiken zijn grauwtjes gemaald in een gansch anderen trant. Het eene is het tooneel der Gevangneming van Jezus, in den Hof der Olijven, het andere eene Kruisdraging. Beide leveren andermaal het bewijs, dat Bosch ook ernstige onderwerpen met niet minder talent wist te behandelen.

Men zegt ons, dat het tryptiek te Berlijn, van den heer Julius Ruhm, door de commissie van het Museum werd aangekocht voor de somme van fr. 7500.

_**_*

Meer dan ooit is de tentoonstelling der XX dit jaar eene uitstalling van de zonderlingste afdwalingen, waarvan jongelieden, die het wellicht met de kunst zeer eerlijk meenen, kunnen het slachtoffer worden, wanneer zij zich geroepen wanen, om die kunst, zonder andere titels dan goeden wil en onbedrevenheid, in nieuwe banen te leiden.

De tentoonstelling is in een paar zalen van het oude Museum ingericht. Men moet de aanmerkingen hooren, welke door de bezoekers gemaakt worden, bij het zien van zoovele buitensporigheden, als hier vereenigd zijn. Gele zeeën met gele schepen en groote nog geler zeilen; rood water, waarop roode schepen met vuurroode doeken; blauwe luchten, als men er nooit te zien krijgt, boomen als er nooit geweest zijn, al de kleuren van den regenboog, zoo schril en hard bij elkaar afstekend, tegen elkander schreeuwend, niet alleen in landschappen, zeegezichten, huiselijke tafereelen, maar zelfs in portretten, dat men er hoofdpijn van krijgt en duizelig wordt. Er zijn lieden, die zich ernstig afvragen, of het Staatsbestuur zich niet tegen de kunst bezondigt, wanneer het een zijner lokalen ter beschikking stelt van de inrichters zulker uitstallingen.

Tusschen al dat onzinnige, enkele tamelijk goede en waarlijk goede tafereelen. De heer Mellery heeft zijne bekende Meerderjarigheid gezonden, waarvan de dagbladen met verdienden lof spraken, benevens een paar kleine friezen, nogmaals op gouden grond, die zijner waardig mogen heeten; de heeren Van Strydonck, Vogels, Toorop en anderen, genrestukken, portretten, studies, die van

[p. 33]

ernstigen voortgang getuigen. Zoo bemerkt men nog borstbeelden, standbeeldjes en groepjes van de heeren Paul Dubois, Charlier, enz., die zeer verdienstelijk zijn en 't nog meer zouden wezen, indien ze met meer zorg afgewerkt waren. Maar bijna al het overige..... Treurig! Te treuriger, daar menigeen der vervaardigers van die misgewrochten eerlang prijzenswaardige voortbrengselen zoude leveren, wilde hij, minder verwaand, beter studeeren, in stede van, onder voorwendsel de Belgische kunst te ‘vernieuwen’, uit de hoogte neer te zien op ouderen en meerderen, welker standpunt hij wellicht nooit zal bereiken.

Inzonderheid eene vrij talrijke groep dier néo-impressionnisten, gelijk zij zich betitelen, verdient eene bijzondere melding. Het is die der zoogenaamde vibristen. Om meer licht in hunne tafereelen te krijgen, wachten zij zich wel de kleuren en tinten te versmelten. Zij leggen die met kleine toetsen op het paneel tegen elkaar, wat aan hunne gewrochten heel het voorkomen geeft van die met saai of zijde geborduurde meesterstukken, waarmede, voór ruim vijftig jaar, sommige jonge jufvrouwen, bij hare terugkomst uit de kostschool, de wanden der ouderlijke woning versierden. Men noemt die vibristen, meer dan alle andere vingtisten, ‘zoekers.’ Wij meenen, dat zij meer dan alle andere, gelijk men gewoonlijk zegt: ‘het zoeken, waar het niet verloren is.’ Wij betreuren het rechtzinnig, dat zij door hun ongelukkig vibreeren, zeer waarschijnlijk ergens een Franschen kunstenaar van zesden rang afgekeken, een kostelijken tijd verspillen, die, verstandiger aangewend, hen zoude in staat stellen eerlang te werken, als diegenen hunner kunstvrienden, wier pogingen wij toejuichen, dewijl men in hunne gewrochten inderdaad vorderingen kan bespeuren.

Sleeckx.