De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 1

De Meiningers te Antwerpen
(Vervolg, zie blz. 79)

Eene der gewichtigste vertooningen, door de Meiningers in onze stad gegeven, was ontegenzeggelijk die van de terecht beroemde Wallenstein-trilogie. Ook ditmaal heb ik te doen met een gewrocht, dat men in België nog nooit voor het voetlicht gezien had. Ik mag er dus wel wat langer bij stil houden.

Het is, voor elken vriend der letterkunde, een zeldzaam en onvergetelijk genot, de vertooning van een werk, dat de meeste schouwburgbestuurders terecht zou doen terugschrikken, voor de vele en groote moeilijkheden, die van de opvoering onafscheidbaar zijn, al was 't maar eene enkele maal in zijne geheele loopbaan te kunnen bijwonen. De Wallenstein-trilogie is niet alleen Schillers volmaaktste tooneelwerk, maar eene der geniaalste en verhevenste scheppingen, waarop de waereldliteratuur mag bogen. In geen ander zijner talrijke en heerlijke drama's en treurspelen legde de beminnenswaerdigste van alle Duitsche dichters eene zoo groote menschenkennis aan den dag; geen ander der door hem ten tooneele gevoerde karakters is zoo treffend zielkundig-, ik zeg niet historisch-waar, zoo gansch uit den heele gegoten als dat van den hertog van Friedland, Albrecht von Wallenstein. En deze laatste staat hier geenszins alleen: ofschoon zich minder op den voorgrond bewegende, worden ook de personages uit Wallensteins omgeving, zijne schoonzuster Gravin Terzky, zijne gemalin de Hertogin van Friedland, zijne dochter Thekla, Octavio en Max Piccolomini, de keizerlijke gezant Questenberg en de generalen van Wallensteins leger, wel met vlugger, soberder trekken, maar toch ook ten voeten uit geteekend. In slechts zeer weinige meesterstukken van het modern tooneel worden de drijfveeren van allen menschelijken handel met zulke verrassende nauwkeurigheid ontleed. Schijnen in Wallenstein zelven de hoogmoed van den man, die zijner eigen kracht bewust is, in Thekla en Max Piccolomini de liefde in hare edelste uitdrukking, in de hertogin de deemoedvolle onderwerping eener aan volledige gehoorzaamheid gewende ziel, zich te belichamen, niet min duidelijk leven in Octavio de gladde geslepenheid van den aan alles, behalve aan de voltrekking van zijn plan, onverschilligen diplomaat, in Buttler de lang weerhouden, en juist daarom des te wilder brandende haat, in Isolani het lafste cynisme, in Illo en Terzky de ruwe dommekracht, welke alleen stichten kan, als zij door eenen anderen, fijneren geest wordt voorgelicht. Onder meer dan éen opzicht sluit Schillers trilogie zich op waerdige wijze aan bij de majestatische treurspelen van het klassieke Griekenland:

[p. 87]

uit deze geheele tragoedie des verraads spreekt tot ons de stem van het onverzoenbare Noodlot, dat den mensch, zelfs den edelsten en machtigsten, zoozeer tot slaaf maakt zijner eigen daden, dat hij zich eindelijk in het wargaren zijner eigen driften, in het net zijner eigen listen en lagen onwederroepelijk gevangen ziet.... en ja, allen, die hem duurbaar zijn, al wat eenige beteekenis voor hem heeft op aerde, in zijnen eigen val medesleept.

‘Denn dieser Königliche, wenn er fällt, wird eine Welt im Sturze mit sich reissen, und wie ein Schiff, das mitten auf dem Weltmeer im Brand geräth mit einem Mal, und berstend auffliegt, und alle Mannschaft, die es trug, ausschüttet plötzlich zwischen Meer und Himmel, wird er uns Alle, die wir an sein Glück befestigt sind, in seinen Fall hinabziehn!’

In deze woorden, waarmede Max het vijfde bedrijf van Die Piccolomini, deel II van de trilogie, besluit, ligt de wijsgeerige kern van het derde deel, Wallenstein's Tod, ja, van de geheele schepping.

Is Schillers trilogie, ook over twee avondvertooningen verdeeld, ongemeen lang, bij de opvoering, waarop de Meiningers ons vergastten, kan alleen een Slijmering of een Droogstoppel deze te lang gevonden hebben. Ik persoonlijk betreurde slechts eene zaak, en wel, dat de zeer karakteristieke tooneelen 1 en 2 uit het vijfde bedrijf werden weggelaten.

Een feest voor de oogen, maar nog veel meer een feest voor geest en hert waren deze twee avonden. Wat een meesterstuk van tooneelschikking is niet Wallenstein's Lager, tevens eene der heerlijkste brokken poëzie, welke wij kennen! Een Zeitgemälde, eene reusachtige historische zedenschets, geen dezer woorden geeft genoegzaam den indruk weer, welken het spel der Meiningers in dit voorspel op den toeschouwer teweegbracht. Wat Théophile Gautier van Leys' schilderijen verklaarde, is volkomen toepasselijk op dit gedeelte der vertooning: il y a transposition d'époque, dépaysement d'âme, voilà tout! Ook durf ik ronduit verklaren, dat geen geschiedkundig werk, hoe geleerd ook, geene onder het stof der bibliotheken berustende archieven, ons een vollediger, juister beeld kunnen geven van een leger huurtroepen uit den dertigjarigen oorlog, dan deze eenvoudige vertooning van Schillers prachtigen proloog. Geen wonder, voorwaar, dat de geheele zaal tot vijf maal toe hare bewondering in overluid handgeklap luchtgaf, toen het doek op de laatste woorden van het soldatenlied: Wohlauf, Kameraden, neerviel. Even grooten bijval verwierven in Die Piccolomini, vierde bedrijf, het feestmaal der legerhoofden in Terzky's zalen, en in Wallenstein's Tod, de tooneelen 13 tot 23, d.i. de inval der kurassiers in Wallensteins huiskamer, in bedrijf III: twee waerdige tegenhangers van het hooger gemelde Lager.

Het grootste genot echter schonk mij het zoo kunstvolle als nauwkeurige spel der onderscheidene artisten. Onberispelijk de geheele rol door, had Hilmar Knorr, als Hertog van Friedland, op meer dan eene plaats van die invallen, welke den kunstenaar bij Gods genade kenmerken, en die ik niet aarzel geniaal te heeten. Dit laatste woord wensch ik toe te passen op de aangrijpende, diep roerende wijze, waarop hij in tooneel 3, akt II, Terzky en Illo het verhaal doet van de gebeurtenissen, die hem in Octavio van lieverlede het volste vertrouwen deden stellen. De gansche passage: ‘Es gibt im Menschenleben Augenblicke’ tot ‘Und Ross und Reiter sah ich niemals wieder,’ zal allen, die ze uit Knorr's mond vernamen, en tevens zijne ongeëvenaarde mymiek bewonderden, onvergetelijk in het geheugen blijven. Overal trouwens wist hij, in houding en gebaren zoo wel als in toon en stemval, ons den mensch te doen aanschouwen, waarvan het luidt:

‘Ernst über seine Jahre war sein Sinn,
auf grosse Dinge mànnlich nur gerichtet:
durch unsre Mitte ging er stillen Geists,
sich selber die Gesellschaft; nicht die Lust,
die kindische, der Knaben zog ihn an,
doch oft ergriff's-ihn plötzlich wundersam,
und der geheimnisvollen Brust entfuhr,
sinnvoll, und leuchtend, ein Gedankenstrahl,
dass wir uns staunend ansahn, nicht recht wissend,
ob Wahnsinn, ob ein Gott aus ihm gesprochen...’

Nergens vergat Knorr in zijne puike vertolking, dat Wallenstein zich, volgens Gordon's getuigenis, hield

‘für ein begünstigt und befreites Wesen,
und keck wie Einer, der nicht straucheln kann...’

En, ondanks het mysterieuze, dat zijn spel in zoo hoogen graad eigen was, wist hij er toch die juiste maat van realisme in te leggen, noodig om ons aan de vaerzen te herinneren:

‘Mich schuf aus gröberm Stoffe die Natur,
und zu der Erde zieht mich die Begierde.’ -

De dames Amanda Lindner en Olga Otto-Lorentz verdienen in éenen adem met Knorr genoemd te worden. Toonde laatstgenoemde zich de ware afstammelinge van dat geslacht, waarvan zij zelve verklaart: ‘Wir fühlen uns nicht zu gering, die Hand nach einer Königskrone zu erheben’ - vooral door eene edele fierheid, vrij van alle overdrijving, muntte hare vertolking uit, - van eerstgemelde durf ik zeggen, dat zij op onverbeterlijke wijze het karakter weergaf van het meisje, die van hare moeder innige liefdegevoelens, van haren vader echter koenen moed en sterken wil geërfd heeft, en die Wallenstein zelf nu eens met mein starkes Mädechen dan weer met Heldinn toespreekt. Vooral in de tooneelen 4 tot 9, bedrijf III van Die Piccolomini, en verder in de tooneelen 9 tot 14, bedrijf IV van Wallenstein's Tod, verwierf zij algemeene bewondering. Soms is éen woord voldoende, om het bewijs te leveren, dat men met een meer dan gewoon talent te doen heeft; de eenvoudige wijze, vrij van alle effektbejag, waarop zij in tooneel 13 van laatstgemelden akt, den halven regel uitspreekt: ‘Nachsag's ihm, Neubrunn,’ ging ons, als een snerpende kreet der smerte, door merg en been! Wie speelt

[p. 88]

als dit drietal: Amanda Lindner, Otto-Lorentz en Knorr, is niel alleen tooneelist, maar dichter; zij vertolken niet, zij leven hunne rol op de planken. Vandaar dan ook in hun geheel optreden eene geheimzinnige macht, waaraan geen medegevoelend toehoorder weerstaan kan.

Paul Richard als Octavio, Alexander Barthel als Max, Weiser als Illo, stonden op waerdige wijze de hooger genoemden ter zijde. Richard scheen mij hier nog beter op zijne plaats dan in de andere rollen, welke ik hem reeds zag vertolken. Ook Barthel mag er op roemen, dat hij zelfs den strengsten criticus voldaan heeft; het zou onmogelijk zijn, de echt Schilleriaansche rol van den jongen Piccolomini met meer warmte en kleur weer te geven. In tooneel 7, akt II, en verder in de geheele tweede helft van akt III, Wallenstein's Tod, verhief hij zich tot eene ware hoogte. Het eenige verwijt, dat ik hem te maken hebbe, is eene al te groote weelderigheid van gebaren en eene liefst te vermijden neiging tot het uitzetten van zijn anders reeds zeer kloek stemorgaan. Zijn spel zou onberispelijk zijn, indien het soberder ware. Hij leere zich matigen, en herinnere zich Göthe's woord: ‘In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister!’

Wat men van eene bescheiden rol, mits talent en goeden wil, kan maken, toonden Marie Berg, Wilhelm Arndt, Leopold Teller, Max Grube, en nog anderen. Van dezen mogen onze tooneelisten leeren, dat het vrij wat verdienstelijker is twintig regels onberispelijk voor te dragen, dan eene geheele, schitterende hoofdrol, waartoe men zich alleen door verwaandheid liet verleiden - te... verknoeien!

Van de eerste vertooning af, die de Meiningers hier gaven, werd ik getroffen door de buitengewone rolvastheid van nagenoeg alle artisten. Tot hier toe moest, bij mijne wete, de opgever slechts eene enkele maal tusschenkomen.... Eilaas! ik ken gezelschappen, waar de opvoeringen niet zoo geheel en al op wieltjes loopen.... Ik durf het schoone voorbeeld door de puikspelers der Hoogduitsche troep gegeven, in de welwillende aandacht van onze Talma's in spe en Ristori's en herbe nederig aanbevelen.... Als zij deze voorbeelden maar niet verre, verre beneden zich achten.....

In Der Kaufmann von Venedig en later nog in Was ihr wollt openbaarde zich Max Grube, resp. als Shylock en Malvolio, als een kunstenaar van eersten rang. Zoowel in de rol van den vrekkigen, haatgierigen jood als in die van den met zich zelf ingenomen, statig pronkenden huishofmeester, legt hij zulk eene treffende kleur en zulken verrassenden humor aan den dag, dat geen andere het hem gewis in iets verbeteren zoude! In een enkel tooneel wellicht moest zijn Shylock voor dien van Louis Bouwmeester onderdoen: ik bedoel het oogenblik, waarop de jood zich met geveld mes op zijn slachtoffer wil storten. In al de andere tooneelen overtrof hij, naar mijne meening, vooral door de psychologische juistheid, waarmede hij het karakter van Jessica's vader weergaf, onzen anders zeker voortreffelijken Nederlandschen kunstenaar.

Uitmuntend was, als Prinz von Arragon, Leopold Teller; onberispelijk waren als Graziano en Nerissa, Wilhelm Arndt en Augusta Prasch-Grevenberg, twee humoristen, die zich in de Schakesperiaansche komiek volkomen schijnen ingewerkt te hebben.

Wat Amanda Lindner betreft, onmogelijk zou het zijn eene betooverender of welsprekender Porzia te vinden. Evenzeer in het tooneel van het Venetiaansch gerechtshof, als in dat, waar de schoone Bassanio naar hare hand werft, was zij om te stelen.

Een woord nog over Wilhelm Tell. Van de vier stukken van Schiller, te Antwerpen door de Meiningers gespeeld, is Wilhelm Tell ongetwijfeld het zwakste. Munten Maria Stuart en vooral Wallenstein uit zoo door diepe, onder meer dan een opzicht geniale karakterteekening als door eene stevige, onwrikbare eenheid van handeling en eene tot de meest gespannen toestanden leidende intrigue, hier hebben wij voor ons veel meer een gedramatiseerd gedicht dan een tooneelwerk, waarin op éene plaats na - de epizode van Tell's appelschot namelijk - geheel de handeling te loor gaat onder eenen zondvloed van redevoeringen, terwijl in enkele tooneelen, zoo b.v. in den eed op het Rütli, niet de minste dramatische gebeurtenis voorkomt, en zelfs een paar brokken, als de instorting van Zwing Uhri en het optreden van Johannes Parricida, volkomen overtollig zijn.

Ook ondanks al de zorg, die er aan besteed was, kon de mise-en-scène niet wedijveren met die uit de reeds besproken tooneelgewrochten. Die Zwitzersche houten huisjes, die dichterlijke herders en visschers, die vrouwen in blanke hemdsmouwen, dat bellengeklingel en horengetoet, dat te pas brengen van mannregenbogen en Alpenglühen, dat alles zet aan Schillers stuk iets gezochts, gewilds, geaffecteerds bij, en verspreidt over menig tooneel het onsmakelijke coloriet van eene populaire chromolithographie. Geen enkel der vele personnages, - tenzij men Tell daarvoor houde - vertoont eenig opmerkelijk spoor van karakterontleding. Is er in het stuk overdaad van wat ik zou willen heeten preekrollen, als waarlijk dramatische rol doet zich slechts eene enkele aan ons voor, en wel die van Tell zelven.

Wat de vertolking betreft, deze was den naam des uitmuntenden gezelschaps volkomen waerdig. Knorr, in de bij uitstek afmattende titelrol, vervulde ons eens te meer met bewondering voor zijne ongemeen veelzijdige gave. Carl Weiser maakte de literair slecht gelukte rol van Geszler door zijn karakteristiek en sober spel zoo genietbaar mogelijk. Barthel was onverbeterlijk als Melchthal, terwijl Alexander Otto en Otto Godeck zeer wel op hunne plaats schenen in de resp. rollen van Stauffacher en Fürst. Grube, die voor den Vrijheer van Attinghausen speelde, was minder gelukkig als in Der Kaufmann von Venedig: zijn spel was ditmaal ontsierd door eene blijkbaar berekende, doch vast overdreven langdradigheid.

*_**

[p. 89]

In de welgekozen toepraak, waarmede de hoofdregisseur Chronegk, na afloop van de allerlaatste (d.i. 29^e) vertooning het publiek voor de ruim bewezen belangstelling bedankte, kondigde hij onder eenen donder van toejuichingen aan, dat het Meiningsche hofgezelschap eerlang voor de tweede maal de Scheldestad



zou bezoeken.

Voorzeker, geen verheugender nieuws kon hij den vrienden der kunst mededeelen! Ook versnaper ik mij reeds op voorhand aan het genot, dat het mij in eenen min of meer verwijderden tijd zal gegeven zijn, opnieuw en met volle, gulzige teugen te smaken.

Mocht ik nu, met het oog op deze tweede reeks voorstellingen, eenen enkelen wensch uitdrukken, dan zou het deze zijn, de Meiningers in de eerste plaats Goethe's Faust, eerste én tweede deel, dit onovertroffen meesterstuk der Duitsche tooneelpoëzie, en verder de op ons vaderland betrekking hebbende stukken, Egmond en Don Carlos, te zien opvoeren. Hun bijval zou er ongetwijfeld slechts te grooter om worden!

Pol de Mont.