De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 1

Vermaarde beiaardmakers en -spelers

Het tijdstip der uitvinding van het eigenlijk klokkenspel, bestaande uit eene vereeniging van klokken van verschillende grootte, met geheele en halve tonen, kan men niet met zekerheid bepalen.

Oude handschriften, tot de 6^e eeuw opklimmende, stellen wel teekeningen voor, waarin eenige klokjes of schelletjes voorkomen, waarop men met een klein hamertje sloeg, maar het klokkenspel, ingericht op eene behoorlijke wijze, is maar in de 16^e eeuw algemeen ingevoerd.

Menige schrijvers hebben zich dan ook vergist in het opgeven van den naam des uitvinders van het klokkenspel.

Men weet dat dit laatste, de bijna eenige volksmuziek onzer voorvaderen, algemeen in België en in Nederland in gebruik was op kerk- en stadhuistorens, alsook op eenige gebouwen van kloosters, bijzonder op die der orde der witte heeren, als in Averbode, Postel, enz.

Onder de oudste klokkenspelen, noemen wij den kleinen beiaard te Leiden in 1400. In 1434 prijkte op den stadstoren van St. Gummaruskerk te Lier een beiaard of algemeen voorslag genoemd.

M^r. F. Fétis noemt B. Koecke (leest Coeck), als zijnde de uitvinder van het beiaardspel. Hij schrijft onder anderen: Koecke, fondeur de cloches à Alost, dans la seconde moitié du quinzième siècle, inventa les carillons en 1481.’

Niets bevestigt deze bewering, en oude schrijvers noemen als den uitvinder J. van Beveren, uit Duinkerken (1478). Wij denken, dat het moeielijk te bepalen is, wie het eerst op het denkbeeld kwam van dit speelwerk, dat in den beginne onvolmaakt was, en dat allengs eene groote uitbreiding heeft verkregen.

Bartholomeus Coeck, werktuigkundige, werd te Aalst rond 1430 geboren, en in het jaar 1467 was hij gelast een beiaardspel op het stadhuis van zijne geboortestad te plaatsen. Deze man schijnt in zijn bedrijf uitgemunt te hebben, en zal denkelijk degelijke verbeteringen aan het klokkenspel hebben toegebracht. Hij overleed te Aalst in 1507, op hoogen ouderdom, algemeen geacht en betreurd; of Coeck andere speelwerken plaatste, is ons onbekend.

De heer F. Smet schrijft in zijn werk: Description de la ville et du comté d'Alost: ‘Avant l'an 1467, Bartholomi Coecke plaça dans cette tour (Hôtel de ville), le carillon qu'il avait inventé.’

Of dit klokkenspel vernietigd werd in 1750, is ons onbekend; maar dit jaar plaatste Joris Du Mery, vermaard klokkengieter en beiaardmaker te Brugge, een klokkenspel van 38 klokken van eenen zuiveren toon, en wel een der beste van België.

In het jaar 1887, werd de kermis van Aalst met eenen algemeenen luister gevierd.

Het was de vierhonderdste verjaring van het eerste aldaar bestaande klokkenspel, door Coeck vervaardigd.

Aan vier der vensters van het stadhuis prijkten heerlijke transparanten, waarop de volgende gedichten en jaarschriften te lezen waren:

Vier honderd jaar is het geleèn
Dat Coeck, een geest zeer ongemeen,
Op Kerstnacht 't beiaardspel deed gaan,
Met enkel op de trom te slaan.
Hij vond dit aardig stelsel uit,
En speelde vroom 't muziekgeluid,
Tot vreugd van allen die alsdan
Bewonderden den grooten man.

En nu, vier honderd jaar nadien
Wordt nog bij allerhande liên,
Ons Beiaard hoog geprezen, want,
Door Van de Maele 's kunstig hand,

[p. 137]

 

Klinkt hij sinds vijf en dertig jaar.

 

Tot vreugd van ieder Aalstenaar

 

Nog immer vrolijk, helder, kloek;

 

Leef Van de Maele, en eer aan Coeck!

AaLsterChe bUrgerIJ U VerbLIJDe Lang 't VrooLIJke VoLksMUzIek!
Hulde aan Bartholomeus Coeck.

Aan twee der Vensters van het estaminet ‘Au pavillon,’ bewoond door den heer Robrecht Van de Maele, beiaardist, prijkten allerprachtigste transparanten, verbeeldende de eene onzen roemrijken Bartholomeus Coeck, in kostuum van zijnen tijd, staande voor het beiaardgetuig van 1487, en den hedendaagschen beiaardist voor het tegenwoordige.

Deze beide transparanten zijn voortreffelijke schilderingen van den heer Gustaaf Mery van Gent, leeraar aan onze Akademie van Schoone Kunsten. Zij wekten bijzonderlijk de nieuwsgierigheid des publieks op; want gansch den dag bemerkte men talrijke groepen, die ze kwamen bewonderen.

Het openbaar concert, des middags door de Koninklijke Harmonie gegeven, had weer naar gewoonte, een talrijke menigte aanhoorders ter Markt verzameld. De uitvoering liet niets te wenschen over en mag de bekroning genoemd worden van den iever en de vlijt, waarmee de heer Van den Bogaerde zich inspant om onze Harmonie een nog hooger punt in de kunst te doen bereiken dan ooit.

Onder de vermaarde beiaardmakers en klokkengieters bekleeden de gebroeders Hemony, bijzonder de oudste, Frans, eene eerste plaats.

Frans was een degelijk kunstenaar in de muziek, en kende het geheim om aan de klokken eenen zuiveren en helderen klank te geven, iets wat vòòr hem onbekend was gebleven.

Zij waren afkomstig uit Lotharingen, omstreeks het jaar 1610, in Lerecourt geboren.

Peter, de jongste, was ook zeer bekend voor zijn talent in het klokkengieten.

Wijlen Jan Andries, professor aan het Conservatorium te Gent, schrijft in zijn werk: Remarques sur les cloches et les carillons, Gent 1868: ‘Les cloches du beffroi de Gand furent refondues en 1659 par Pierre Hemony, natif de Zutphen.’

Zeer vernuftige mannen in werktuig-, in toon- en natuurkunde, hebben zich, door menigvuldige klokkenspelen, eenen algemeenen roem verworven, bijzonder in België en Holland.

In 1646, hadden de gebroeders Hemony hunne woonst te Zutphen, later in Amsterdam (1654), en eindelijk in Utrecht (1666).

Reeds in 1643, gelastte het gemeentebestuur van Zutphen de gebroeders met het vervaardigen van een volmaakt speeltuig voor den Wijnhuistoren. Of zij zich dit jaar in Nederland hadden gevestigd, is ons onbekend.

Het jaar 1644 plaatsten zij een nieuw speelwerk te Deventer, dat blijkens de officiëele stukken der beiaardkeurders, onder alle opzichten een meesterstuk was. Het werd boven alle andere gerangschikt.

De bijzonderste hunner klokkenspelen bestaan te Antwerpen, Mechelen, Brussel, Gent, Diest, Delft, Amsterdam, Groningen, Utrecht, Rotterdam, Haarlem, Kampen, Averbode (abdij) enz.

Frans stierf op het huis te Voorne, aan den Leidschen Rijn, bij Utrecht, in het jaar 1667.

Peter leefde tot 1678.

Vondel, die meerdere groote mannen bezong, geeft in zijn gedicht op het klokmuziek te Amsterdam, deze regelen:

Ik verhef mijn toon in 't zingen
Aan den Amstel en het Y,
Op den geest van Hemony,
d'Eeuwige eer van Lotharingen.
Die 't gehoor verlekkten kon
Op zijn klokspijs en zijn noten,
Ons zoo kunstrijk toegegoten.

In vroegere tijden, en bijzonder in de voorgaande eeuw, had men, hier te lande en in Holland, knappe klokkenisten; ook werden er ernstige studiën gedaan, en men speelde, in snelle chromatische schalen, trekken met trillen en arpegiën, sonaten, en thema's met variatiën.

Een man van talent was Jacobus Pothold, (ook Potthof genaamd), die in Amsterdam in 1726 geboren werd, en in 1772 het ambt bekleedde van stadsklokkenist te Amsterdam.

Pothold had het zoover gebracht, dat hij fuga's speelde met eene verbazende snelheid. Wij bezitten in onze bibliotheek een werk van J. Bruinsma, opgedragen aan Pothold.

Ziehier de opdracht:

Nieuwe en eenige bekende melodyen in dankerkentenis aan den heer Jacob Potholt, organist van de oude kerk en klokkenist van het stadhuis te Amsterdam, eerbiedig opgedragen, zoo voor buitengemeenen correctien in deezen: als ten teeken van hoogachting, voor zijne bekwaamheden en blyk van waare vriendschap door deszelfs verplichten vriend.

J. Bruinsma, klokkenist de Nymeegen.

Te Amsterdam, bij J.Ch. Wessin, Willemsz. 1774.

Ch.J. Nieuwenhuysen, organist te Utrecht, bezat van Potholt: Harmonisation des Psaumes pour piano ou orgue.

Potholt overleed op het laatst der vorige eeuw.

Eduard Gregoir.

Antwerpen, 1888.

De Vlaamsche Schilderkunst is met het nationale leven vergroeid, en heeft hare wortels in den volksaard zelven.
H. Taine.