De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 12

[p. 152]

Lukas Kranach te Kassel

ONDER de navolgers van de grote Albrecht Dürer onderscheidde zich vooral de schilderszoon Lukas Müller uit Kranach in Ober-Franken, die de naam van zijn geboortestad Kranach droeg. Hij bracht de trant van de Frankiese school naar het toenmalige Keurvorstendom Saksen over en hij stichtte daar een biezondere Saksiese school, waarvan hij gedurende zijn lang leven de ziel was. Met haar beheerste hij bijna de gehele kunstrichting van Midden- en Noord-Duitsland. Als hofschilder kwam hij ook in het jaar 1509 op last van de Keurvorst, Frederik de Wijze, naar de Nederlanden, om hem bij Keizer Maximiliaan I te vertegenwoordigen ter gelegenheid van de inhuldiging van de in die tijd achtjarige prins Karel, die later Keizer Karel werd. Bij deze gelegenheid schilderde hij diens portret.

Behalve door zijn kunst werd Kranach ook beroemd door de innige vriendschapsbetrekkingen, die hij met de Hervormers onderhield, - voornamelik met Luther en Melanchthon. Hij schilderde deze beiden herhaalde malen en was daarenboven de modeschilder van het toenmalige hoge gezelschap. Dürer of Holbein komt hij echter niet nabij, wat voortreffelik en eigenaardig werk hij ook leverde. De grote snelheid, waarmee hij de vele bestellingen uitvoerde of waaraan hij ook met medehulp van zijn leerlingen nauweliks voldoening geven kon, had wel geen invloed op de natuurlikheid, de zorgvuldigheid en de netheid van uitvoering, maar wel op de innerlike bewerking en het diepere gevoel. De onvolmaaktheid en zonderlingheid van zijn vormen komen vooral hieruit voort, dat hij niet tot een grote school behoorde, maar zich in werkelikheid door zich zelf ontwikkeld had. Zijn gewetensvolle manier van werken en zijn gehele schildermanier kwam hem vooral te pas bij het schilderen van portretten, in welk vak hij dan ook voortreffelik werk geleverd heeft.

Biezonder aantrekkelik zijn z'n fatazievolle landschappen; begeestering daarentegen bezielt zijn werken nergens; hij is eer rustig, droog en verstandig. Door en door Duitse opvattingen beheersen hem en hebben hem van de werkelike invloed van de Italjaanse vormenwereld bevrijd. Overal treffen wij bij hem het Duitse tiepe

[p. 153]

Lukas Kranach
DE H. KATHARINA EN DE H. BARBARA

[p. 155]

aan, wat onderwerp hij ook behandelen mocht. Zijn verf koos hij zeer gewetensvol, zodat ze tot heden toe helder en goed is bewaard gebleven. De hem eigen humor, het kinderlik onbevangene en geestige in zijn werken heeft hem de naam van ‘de Hans Sachs van de schilderkunst’ verworven. In Kassel nochtans vertoont hij zich niet zo zeer van deze zijde, maar wel gedeeltelik in de hem eveneens eigen bijna schuchtere lieflikheid.

Van Lukas Kranach de Oude zijn slechts twee onbetwisbaar echte schilderijen in het Kassels muzeum voorhanden, namelik de nummers 11 en 12.

Het eerste moet de Zelfmoord der Romeinse Lucretia voorstellen; het is nochtans een Duitse vrouw uit de tijd van de kunstenaar geworden. Ze is gezeten in rijke groene renaissance-kledij en met pels gevoerde mantel, het mooie bovenlijf bijna geheel ontbloot, de hals met drie zware kettingen en het blond haar met een parelsnoer versierd. Zij keert het hoofd naar links, en kijkt met een smartelike uitdrukking op het mooie gelaat naar boven, terwijl de beide handen een scherpe dolk midden in haar borst stoten. Het schilderij is een kniestuk. In de verte een berglandschap met torens en kastelen; daarboven welft zich de blauwe hemel. De kleuren zijn goed gekozen en levendig, alleen is de vleeskleur eentonig, een bekende eigenaardigheid van Kranach. Wij hebben hier te doen met een van de vroegere werken van de meester, waarschijnlik van vóor het jaar 1520. Het werd eerst in het jaar 1875 tegen de prijs van de 450 mark gekocht en moet uit Augsburg herkomstig zijn.

Het andere is een Borstbeeld van een Oud Man en een weinig kleiner dan levensgrootte. Het is naar rechts gekeerd, heeft grijs hoofdhaar en een naar de mode van die tijd breed gesneden grijze, volle baard. De een weinig schuinstaande ogen zijn eveneens een eigenaardigheid van Kranach. De kleding is zwart en bestaat uit baret, eenvoudig wambuis en zwarte mantel met bruine pels omzoomd. In de achtergrond een blauwe berg in de avondhemel. Het schilderij werd reeds in 1749 in de verzameling aangetroffen en werd vroeger aan Hans Burkmeier toegeschreven.

Van Kranach zelf zijn misschien noch de schilderijen met twee heilige vrouwen n^rs 9 en 10, zijvleugels op meer dan ⅓ levensgrootte. Zij zijn in Kranach's vroegste schildermanier uitgevoerd. Vroeger werden Mathias Grünewald en Hans Baldung Grien voor de schilders gehouden.

De H. Katarina draagt een roosrood kleed, dat aan de elboog gesleten en gepoft is en op de linker schouder en om de lenden is een grasgroene mantel gedrapeerd. Met de rechterarm rust zij op het rad en in de linkerhand houdt zij een groot zwaard. Het mooie hoofd is met bruine lokken omgeven, die boven in een gouden net samengehouden zijn. De lucht is diep azuurblauw.

Wat minder goed geslaagd is de H. Barbara, vooral om het verwrongen middenlijf. Daardoor maakt zij een gebogen indruk; ook de voeten zijn wat plomp geschilderd; het met pels bezette

[p. 156]

brokaatkleed is voor een groot deel met een rode mantel bedekt. In beide handen houdt ze een gouden gotiese kelk; het afhangende haar is op het voorhoofd met een smal zwart lint samengebonden. De stralenkrans en de lucht zijn dezelfde als op het vorige schilderij. Op de achtergrond rechts een op leerlingenmanier geschilderde toren.

Geheel in Kranach's manier gehouden is ook Judith (n^r 13), een halve fieguur op levensgrootte. De daarop voorgestelde renaissance-dame vinden wij dikwijls op zijn schilderijen terug en zij vertoont ook alle eigenaardigheden van Kranach, namelik de schuinstaande ogen en de geringe schaduwversmelting van de vleesdelen. De fieguur is rijk gedost in groen fluwelen kleed met oranje-geel en goud bezet. Een kostbaar halssnoer, een prachtig haarnet uit hetzelfde metaal, een roodfluwelen baret, waarop gouden munten genaaid zijn en witte handschoenen met talrijke spleten, om de kostbare ringen te laten zien, - dit alles volledigt haar toilet. Bij dit alles en bij de zoete, rustige uitdrukking van het gezicht past maar weinig het blote naar boven gerichte zwaard in haar rechte hand en noch minder het afgesneden Holoferneshoofd in de linke. Dit is zeer natuurlik geschilderd. Door het een weinig geopende, zwarte tentgordijn ziet men een trotse burg op een hoog rotspunt. Daarvóór een landschap met bossen. Dit schilderij is in het eerste vervolg van het katalogus van 1749 vermeld. Door de Franse indringer Jérome, bij Napoleon's genade koning van Westfalen, met vele andere schilderijen weggenomen, kwam het, vier jaar na zijn verdrijving in 1817 weder in Kassel terug.

Twee werken zonder grote kunstwaarde zijn de n^rs 15 en 16 en dan ook waarschijnlik door leerlingen geschilderd: de portretten van D^r Martin Luther en Filip Melanchton in zittende, rustige houding in de bekende zwarte kledij van de geleerden: doktersmuts en talar; de achtergrond is op beide schilderijen matblauw en draagt op het laatst genoemde het jaartal 1543.

Onder de naam van Lukas Kranach de Jongere is bekend n^r 16, een naakte vrouwefieguur bij een boom. Zij rust, lang uitgestrekt in dicht gegroeid gras, op haar uitgespreid rood kleed, het hoofd in de rechte hand gesteund. De oogleden zijn half gesloten, de ogen naar de toeschouwer gewend. Een lange, lichte sluier bedekt voorhoofd en leden; daarbij draagt ze alleen noch gouden versieringen, een halsketen en armbanden. De gestalte is noch al mager, het linke been een weinig stijf. Naar het opschrift te oordelen: ‘FONTIS NYMPHA SACRI-SOMNUM NE RUMPE QUIESCO’, zou men de fieguur voor een nimfe houden, terwijl de twee pikkende patrijzen en de aan een boomstam hangende jachtwapens, een boog met koker en pijlen, aan Diana zouden doen denken. Als jageres werd ze ook door de koper van het schilderij opgevat, de overste Häckel van Frankfurt a-M, die het schilderij in November 1751 voor landgraaf Willem VIII tegen 3 Charles d'Or kocht. Achter gemelde boom bevindt zich een slecht geschilderd bosje. Het middenplan wordt ingenomen door een helder stil meer. Dit wordt gevoed door een bron, die rechts met

[p. 157]

Lukas Kranach
NYMFE

[p. 159]

grote dunne stralen uit een steil-oplopende, grauwe zandsteenrots ontspringt. Op de andere oever van het meer ligt een stad, die in verhouding tot de afstand zo klein schijnt als kinderspeeltuig. Ze wordt beheerst door een steil opstaande rots met machtig kasteel. Het geheel is sierlik en in de trant van Kranach de Oudere geschilderd, maar lang niet zo goed.

Alles wel beschouwd is de school van Kranach in Kassel niet zeer gunstig vertegenwoordigd, ten minste niet door haar stichter zelf. Met de dood van zijn zoon Lukas stierf ze overigens ook weer uit.

De hier beschreven schilderijen hangen met de Nederlandse werken van die tijd in éen en dezelfde zaal van het Kasselse muzeum, terwijl de Italjanen geheel afzonderlik geplaatst zijn - en dit is ook een zeer goede schikking, daar eerst genoemde nauw aan elkaar verwant zijn.

D^r Franz Winterstein,

te Kassel.