De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 14

[p. 233]

Losse nota's over Benoit's werk
(Vervolg)

IS Benoit vooral schilderachtig in ‘den Rijn’, in ‘Lucifer’, zijn eerste groot werk, is hij vooral lyrisch. Het onderwerp, dat hij hier koos, is genoeg bekend; Vondel en Milton hebben, de eerste dramatisch, de tweede episch, den fieren opstandeling prachtig geteekend in zijn karakter en zijn handelen, zijn opstand en zijn val. Bij Benoit vinden wij geen epos of geen drama, geen spoor van handeling of van strijd, maar alleen een korte schets van het karakter van den ‘broeder van Prometheus’, en bovenal, een vertolking van den indruk, dien de verschijning van Lucifer op den toeschouwer maakt; een vertolking van de gevoelens van schrik en afschuw bij zijn optreden, en van blijdschap en verlichting na zijn val, gevoelens die Benoit bij een theoretischen toehoorder veronderstelt, maar die inderdaad zijn eigene gevoelens zijn.

Om te beginnen, een doodsche stilte: alles zwijgt. Eensklaps, de eerste noten, dof, heimelijk, onheilspellend, de drie lettergrepen: Lucifer! uitgesproken door eenige snaarinstrumenten, do, re, mi b. Als 't ware, het motief van Lucifer.

Het koor der nachtgeesten valt in met de eerste strofe: ‘de zee is stil gelijk een graf....’, en zwijgt dan weer. Nog eens, een lange stilte, de stilte die den storm voorafgaat. En plots, geweldig en verpletterend, een koperen bliksem, een scheurende schreeuw: do, re, mi, b, en het geheele koor roept: wee! met een gedreun en een woestheid van kleur en van gevoel, die alleen door vakmannen kunnen ontleed worden, maar die den eersten den besten toehoorder het hart met angst beknellen. Hij staat daar, somber, onbewegelijk stilzwijgend, de helsche engel, en het heelal botst en klotst en huilt

[p. 234]

van angst, en schrille knapenstemmen, gillen het uit: Lucifer, Lucifer Lucifer! - Dan zingt hij. - Hij zingt - een der prachtigste soli uit Benoit - zijn strijdlied, zijn lied van opstand en van wraak. Hij zingt alleen, zonder begeleiding; maar de twee laatste noten van ieder vers worden door het echoënd orkest voortgedonderd, en zijn refrein ‘den strijd!’ wordt door het koor vurig en wild herhaald. -

Met magische, wonderlijk sombere akkoorden bezweert hij het water, het vuur, de aarde; en alle drie beloven hun meester hunne hulp. We moeten, naar aanleiding van die korte schets van Lucifer, een vermoeden uitdrukken dat we reeds gehad hebben bij 't hooren van andere werken van Benoit, namelijk dat hij in vele gevallen zijn bezieling niet gezocht noch gevonden heeft in de teksten (van Hiel, De Geyter, van Beers, enz.), maar dat hij waarschijnlijk den dichter op voorhand een idee gegeven heeft van wat hij verlangde, en dat de tekst dus, in deze gevallen, eenigszins volgens de aanduidingen van Benoit zelven was gemaakt. Dit schijnt ons het geval te zijn geweest met ‘Lucifer’.

In het tweede deel treden afzonderlijk op eerst de aarde die, in een tooverschoone melodie al de schatten uit haar spelonken belooft, om den mensch te verleiden tot opstand en tot vrijheid - dan, het water met iets vloeiends in zijn melodie, iets streelends en wiegelends dat men terugvindt in het motief van den scheldestroom in het latere werk van Benoit, het oratorio de Schelde; eindelijk het vuur, dat huppelt en danst met een vroolijk motief, als een dubbel vlammetje, want het liedje van 't vuur wordt door twee vrouwenstemmen gezongen.

Het optreden en de pogingen van de elementen mislukken echter, dit blijkt in het begin van het derde deel; niettegenstaande de wil, de bedreigingen en verwenschingen van Lucifer, is het pogen der opstandelingen ijdel gebleven; de hemelgeesten overstroomen de schepping met liefde en licht, en het heelal barst los in een juich-hymne ter eere van God, een blijheidslied, een ‘Te deum laudamus’ om zoo te zeggen, zooals de Vlaamsche Meester alleen er dichten kan.

Wat Benoit deed voor den Rijn, had hij reeds vroeger gedaan voor de Schelde. Al de grootschheid, de idyllische kalmte, de koortsige bedrijvigheid van onzen vlaamsch nationalen stroom, al de historische herinneringen, die hij opwekt, heeft Benoit in een levendig gekleurd drieluik op meesterlijke manier samengebracht.

Nog steeds herinneren wij ons den overweldigenden indruk, die de uitvoering van dit werk op ons maakte - niet alleen op ons, maar op een publiek van duizenden -; wij werden door den tooverstaf van den kunstenaar als meegevoerd in een roes van liefde en trots voor eigen bodem en eigen volksverleden.

[p. 235]

PETER BENOIT DEN OORLOG DIRIGEERENDE (karikatuur van H. Schaefels, in het bezit van den Heer F. Jos. van den Branden)

Het eerste tafereel van het drieluik is frisch als een heerlijke lenteavond. Verliefde paartjes schommelen op de speelsche golfjes van den stroom, waarop de maneschijn vonkt en blikkert. De veerman roeit met een luidschallend ‘Hoïo!’. De nachtegaal zingt op den oever. Een droom van hoop op geluk en weelde wiegt met de verliefden op het water.

De dweepende dichter alleen dwaalt treurig langs den waterkant, het hoofd verloren in een droom van vervlogen volksgrootheid Zijn verbeelding toovert ons het middenpaneel van het drieluik voor de oogen. Uit de opwolkende nevels, die de meerschen op den oever en den stroom in den nacht omhullen, stormt als een schimmenritheel ons verleden aan. Heel de worstelstrijd der vlaamsche gemeenten tegen dwinglandij en geestesdwang herleeft. De geest van Artevelde doemt op als een reuzengestalte in het heerlijke aria ‘Ik werp het doodenhulsel af!’ Als een tragisch vlammengelaai door den smokenden mist heen licht de herinnering op aan den zestiendeeuwschen strijd om gewetensvrijheid met het heerlijk beeld van Willen den Zwijger, Kerels, Clauwaerts, Leliaerts, Geuzen, allen strijden wild dooreen, met eene koortsige gejaagdheid, een stoere hardnekkigheid, die den toehoorder overweldigt en beangstigt.

Bij 't aanbreken van den morgen verdwijnt die worstelende schimmengroep voor den zegevierenden zonneglans, die 't heele landschap met goud overgiet. Het derde paneel van het drieluik baadt dan ook in 't volle zonnegeschitter. Het is een beeld van den rijkdom, die op de Schelde naar Antwerpen wordt gevoerd, de verwezenlijking der droomen van liefde uit het eerste deel; de apotheose als het ware van den stroom aan de voeten harer weelderige koningin Antwerpen. De schepen met schatten beladen, varen af en aan, zij kruisen malkander op den stroom talloos ‘als bieën rond de bloemen’, zooals het hier luidt in den aanhef van een der meeslependste koren uit het gansche werk. De beiaard werpt zijn feestgelui over de stad. De vreugde barst geestdriftig los te allen kant, en eindelijk gaat zij over in een verheerlijking van 't vaderland, een hymne gebouwd op het oude Wilhelmus. Reeds op het einde van het tweede deel werd dezen

[p. 236]

ouden zang bewerkt, uitsluitend voor mannenstemmen (zooals overigens het gansche tweede deel) maar hier ontplooit het nog breeder zijne machtige wieken, gedragen door de volle, overweldigende koormassa. Deze brok uit de Schelde is het, die onder den titel van Lied der Vlamingen, op de Breidelfeesten te Brugge tot Nationale volkszang van Vlaanderen werd gewijd naast Miry's Vlaamsche Leeuw en Hol's Voor Vlaanderens gouden kusten.

In de Schelde heeft Benoit ons de historische reuzengestalten van Artevelde en Willem van Oranje voor oogen getooverd met een ongemeene evocatie-kracht. Al de liefde, die hij koesterde voor het verleden van Vlaanderen klopt met warmen polsslag in die beelden, ook zijn er weinig vlaamsche componisten, die met dezelfde kinderlijke piëteit en dezelfde kracht tevens historische figuren uit ons verleden wisten te bezingen. Daar kennen wij nog die eenig-heerlijke schepping van Benoit Joncvrou Kathelijne, waarin Artevelde's heldhaftige weduwe herleeft, omstraald door een heerlijken lichtkrans. Voorafgegaan door haar zoontje Filips en hare andere kinderen, brengt de weduwe van den Ruwaart het kostbare slagzwaard van haren gemaal en al hare juweelen aan de wethouders der stad. In een zang overstroomend van liefde brengt zij dit offer aan het vaderland, dat door den nood bedreigd wordt. Het visioen van het bloedlikkende lijk van haren man gesleurd langs de straten bij 't snerpende wraakgeluid van 't oproerige volk - heerlijk door 't orkest beschreven! - haar eigen leed, niets kan hare opwelling van zelfverloochende vaderlandsliefde tegenhouden. Dit muzikaal-historisch beeld van Benoit staat hoog boven de romantische gemaakte geschiedkundige evocaties, die zoo talrijk voortgebracht werden. Joncvrou Kathelijne zweeft voort op een innig en oprecht gevoel. Het is als een soort van zinnebeeldige vertolking van Benoit's eigen opofferende liefde voor Vlaanderen.

Het spijt ons in de gelegenheid niet geweest te zijn om meer oratorio's van Benoit te hooren dan de hierboven besprokene. Wij kunnen echter deze beschouwingen niet besluiten zonder eenigen nadruk te leggen op een eigenaardig karakter, dat alle oratorio's van de Vlaamschen Meester vertoonen.

Ontstaan in het oratorium, in de bidzaal waren deze muzikale scheppingen uit den aard godsdienstig. In den regel zocht de oratorio-schrijver zijne ingeving in een bijbelsch onderwerp of in de geschiedenis van heiligenlevens. Händel en Bach, de twee hoogepriesters van het oratorio, legden niets dan ideale inspiraties in hunne scheppingen; daar wordt geen toon in vernomen, die eenige menschelijke drift of neiging verraadt. Het oratorio was als de muzikale verpersoonlijking der Hervorming. Latere componisten als Haydn, Beethoven, Mendelsohn e.a. behielden streng het geijkte godsdienstige karakter der oratorio's.

[p. 237]

BENOIT ALS LUCIFER
Karikatuur van Delcroix.

[p. 239]

Benoit verhief daarentegen de menschelijke hartstochten, het menschelijk wel en wee, de menschelijke verzuchtingen tot de hoogte van het oratorio. Zulks liet Georges Eekhoud zeggen dat Benoit met de Schelde en den Oorlog het heidensch oratorio der Renaissance, het oratorio dat voor Bach en Luther zou bestaan hebben, geschapen heeft.

Benoit's lyrisme was overigens heidensch in zijn wezen; het verheerlijkte den mensch en zijn menschelijk streven en was alleen ontroerd door menschelijke smart. Dit karakter straalt zelfs door in al de godsdienstige muziek, die Benoit ons heeft nagelaten. Benoit's visioen van den hemel is met aardsche kleuren gevormd, zijn godsdienstige muziek grijpt des te meer aan naarmate ze inniger met het menschelijk hart verbonden is. Zoo treft ons de Requiem uit de godsdienstige Quadrilogie vooral door zijne vertolking van louter menschelijke gevoelens als de vrees voor het onbekende na het leven, de afschuw van den dood, de verzuchting naar een God van Goedheid, enz. Het Onze Vader, deze ontroerende brok uit het Drama Christi, treft ook juist zoo diep omdat het door de innigste menschelijke verzuchting gedragen wordt.

Over het werk van Benoit moet eene studie gemaakt worden door een vakman, die tijd en liefde voor zulk werk over heeft Het zijn niet de enkele losse aanteekeningen, die wij hier ten beste gaven, die het reuzengewrocht van onzen Vlaamschen Meester kunnen ontleden en naar verdienste schatten. Wij schreven eenvoudig de indrukken neer, die wij bij 't hooren van enkele werken van den meester ontvingen. Men neme ze voor wat ze waard zijn. Maar wij drukken er op dat om volledig over het werk van Benoit te oordeelen dit werk volledig behoort uitgegeven te zijn. Dan eerst zal men met de noodige gegevens over al de scheppingen van den meester kunnen oordeelen en met zekerheid de plaats kunnen bepalen, die hij inneemt naast de groote Europeesche meesters van dezen tijd.

Dat ons artikel dus een oproep weze tot al degenen, die iets kunnen om de ontworpen uitgave van Benoit's volledig werk zooveel mogelijk te bespoedigen. Die hulde is niet alleen een dure plicht tegenover den ons ontrukten kunstenaar, maar zij is ook het heerlijkste monument dat wij voor ons volk kunnen oprichten.

D^r Maurits Sabbe en D^r Karel Sobry.

P.S. In de brochure die G. Eekhoud uitgaf in 1897 staat een bijna volledige lijst van Benoit's werken.

Met de inlichtingen die we nog gevonden hebben zouden we bij deze lijst nog de volgende bijzonderheden kunnen voegen:

Bij de kerkmuziek van den meester moeten we rekenen: een Ave Maria voor soprano; een Onze Vader, voor soprano en een 30tal motetten met orgelbegeleiding (en niet 20 zooals Eekhoud geschreven had);

[p. 240]

Bij zijn symfonische muziek moeten ook gerekend worden: een inhuldigingsmarsch, en eene Prometheus-symfonie;

Eindelijk bij zijn klavierwerken kunnen we voegen een vijfde boek Vertelsels en Balladen, dat nog in het bezit van een Brusselschen uitgever is, en dat, laten we het ten minste hopen, weldra in het licht zal verschijnen.

Betreffende de Vertelsels en Balladen zal het wellicht niet van belang ontbloot zijn te weten dat de meester eenige van die stukjes met een titel gekenschetst heeft. Zoo hebben wij de 1^ste ballade, (n^r 2 uit boek I) die met haar roerenden treurmarsch hare melancolie en haar dof trommelgebom een indruk van Allerzielendag weergeeft; het 2^de vertelsel (boek I, 3) een wilde rit, door den componist: Erlkönig betiteld. De 1^ste ballade van het boek II: 't Smidje, een vrolijk gezang en gehamer; n^r 2 van boek III, de ballade van den Leiegeest, eene heerlijke descriptieve bladzijde, eene echte pastorale, of zooals Benoit ze ook noemde, een wandeling langs de Leie, op een zoelen zomeravond. Want hoor, daar tampt een stille avondklok over het land; en als een stille nevel spreidt zich een melancolische melodie over de beemden; dan valt de nacht, en daar gloeien de vensters van een kapel, en daaruit stijgt een engelachtige lofzang als door een pure soprano uitgegalmd, terwijl de klok zwaarder luidt en daar buiten het duister immer dikker wordt; daar sluipen reeds de nachtgeesten uit het bosch; de boomen trillen en sidderen; de duisternis overstroomt alles; nog eenmaal hoort men die doffe stappen, ginder ver; de melancolische fraze van het begin laat zich nog eens vernemen, en alles sterft weg...

Dan hebben we nog onder de stukken, die van Benoit zelven een kenschetsenden naam hebben gekregen, n^r 2 van boek IV (een Heksen-tooneel) en n^r 3 van boek IV (de Beeklok) zoo stil en innig als een van de kleine klavierstukjes van Schumann.

PETER BENOIT de Rubenscantate dirigeerende
(karikatuur)

[p. *98]

Tekening
van
Edm. VAN OFFEL