Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 54

[p. 269]

Luisteren, spreken, zien en horen
De actuele aandacht voor mondelinge geschiedenis in Vlaanderen in perspectief
Björn Rzoska

De stroom aan nieuwe projecten mondelinge geschiedenis in Vlaanderen is de laatste twee jaar nauwelijks bij te houden. In zoverre dat er kan gesproken worden van een ‘tweede golf’, na de aandacht in het begin van de jaren 1980. Deze keer is de stroom veel breder: theatermakers, heemkundigen, musea, scholen, erfgoedwerkers, buurtwerkers,... voelen de noodzaak om aan de slag te gaan met het immaterieel of niet-tastbaar erfgoed van deze samenleving. Een analyse.

Het verzamelen van herinneringen

Mondelinge geschiedenis verzamelt herinneringen en persoonlijke ervaringen van historisch belang aan de hand van opgenomen interviews, aldus de Amerikaanse historicus Donald Ritchie in zijn boek Doing Oral History. A Practical Guide (New York, 2003). Herinneringen - en bij uitbreiding het geheugen - zijn de bron waar projecten mondelinge geschiedenis uit putten. Misschien minder om historische feiten te achterhalen. Maar alleszins om te weten hoe mensen het beleefde verleden een plaats geven in hun dagelijks leven vandaag. Selma Leydesdorff, Amsterdams hoogleraar, heeft het in haar boek De mensen en de woorden (Amsterdam, 2004) over het ‘verhaal achter het verhaal’. Wat herinnerd en verteld wordt, blijkt vaak af te wijken van de gecanoniseerde geschiedschrijving. Het beleefde en het in wetenschappelijk onderzoek vastgelegde verleden liggen vaak ver uit elkaar. De Nijmeegse historicus Kees Ribbens toonde in zijn proefschrift, Een eigentijds verleden. Alledaagse historische cultuur in Nederland 1945-2000 (Hilversum, 2002), aan dat niet de academische onderzoekers wegen op het beeld dat gewone mensen hebben van het verleden. Toerisme, herdenkingen en televisie hebben op dit terrein een veel grotere impact. Een goed interview

De Amerikaanse historicus Don Richie omschrijft mondelinge geschiedenis als het verzamelen van herinneringen en persoonlijke ervaringen van historisch belang.

[p. 270]

legt nu net het raster bloot waarlangs een individu of een groep - in dit geval wordt al snel gesproken van ‘collectief geheugen’ - zijn herinneringen aan het verleden opbouwt. Vandaar dat Leydesdorff pleit voor meer aandacht voor mondelinge geschiedenis in het beleid rond cultureel erfgoed. Volgens haar draagt de maatschappij de verantwoordelijkheid om ook in deze vorm van erfgoed te investeren. ‘Het luisteren naar anderen zou een deel van onze cultuur, en dus ook van ons erfgoed moeten worden’, aldus Leydesdorff. In Vlaanderen lijkt het erfgoedveld goed op weg om te ‘luisteren’. Lange tijd zag het er nochtans naar uit dat mondelinge geschiedenis enkel op de aandacht kon rekenen van een handvol academici.

De doorbraak

Mondelinge geschiedenis als methode en praktijk kreeg in Vlaanderen pas aandacht in het begin van de jaren 1980. Onder impuls van het Museum voor Industriële Archeologie en Textiel (kortweg Miat) en de vakgroep Nieuwste Geschiedenis in Gent werd in 1981 een colloquium georganiseerd. In datzelfde jaar vond er een internationale conferentie mondelinge geschiedenis in Amsterdam plaats, wat wijst op een groeiende academische belangstelling in de Nederlanden. Het interview als historische bron was toen zeker niet nieuw. Het eerste project mondelinge geschiedenis werd uitgevoerd in 1948 aan de Columbia University in New York en focuste vooral op de blanke, mannelijke elites. Onderzoeker Allan Nevins was vooral op zoek naar de informele informatie bij belangrijke beslissingen op politiek, economisch en cultureel vlak. Hij gebruikte interviews als een aanvulling op bestaande papieren bronnen en omschreef ze als ‘mondelinge autobiografieën’. Mondelinge geschiedenis kende vooral succes toen progressieve onderzoekers, in de jaren 1960, aandacht opeisten voor groepen die buiten het officieel historisch vertoog vielen. Arbeiders, studenten, vrouwen, immigranten of de zogenaamde ‘machtelozen’ werden op grote schaal geïnterviewd en ingezet in ‘tegengeschiedenissen’. Het was de geschiedschrijving die van onderuit kwam - zoals de Britse oral-historyspecialist Paul Thompson het omschreef - en niet van bovenaf

De Amsterdamse historica Selma Leydesdorff vindt in haar boek De mensen en de woorden dat luisteren naar erfgoed niet enkel een onderdeel moet worden van onze cultuur, maar ook van ons erfgoed.

[p. 271]

waar de focus enkel op elites of ‘machtigen’ lag. De doorbraak van mondelinge geschiedenis was onlosmakelijk verbonden met een aantal emancipatorische bewegingen: burgerrechtenbeweging, vrouwenbeweging,... Net die groepen hadden traditioneel weinig papieren sporen nagelaten en dus bleek mondelinge geschiedenis de methode bij uitstek om een plaats op te eisen in het officiële vertoog.

Vlaanderen miste deze ‘first wave’ - volgens Ritchie zit mondelinge geschiedenis nu in een digitale en derde fase - en beleefde zijn eerste golf pas in het begin van de jaren 1980. Deze bleef toen niet beperkt tot het academische veld. Ook het grote publiek maakte in die tijd kennis met de kracht van mondelinge geschiedenis. Er was niet alleen Erik Pertz, maar ook Maurice De Wilde wiens serie over De nieuwe orde in 1982 insloeg als een bom. De Wilde interviewde meer dan 300 getuigen voor het maken van zijn reeks. Het blijft tot op vandaag beklijvende televisie. Na 1982 viel het omzeggens ‘academisch’ stil rond mondelinge geschiedenis. Enkel de vakgroep Nieuwste Geschiedenis in Gent zorgde ervoor dat de studenten in de cursus Historische Kritiek een beperkte vorming kregen. Anders dan in het buitenland hadden en hebben de meeste archieven nog steeds weinig oog of interesse voor dit terrein. Nog los

De burgerrechtenbeweging, het ijveren voor gelijke rechten tussen mannen en vrouwen, de studentenbeweging en mondelinge geschiedenis gingen in de Verenigde Staten hand in hand. Nu is de Free Speech Movement - de studentenbeweging die in 1960 aan UC Berkeley voor meer inspraak ijverde - zelf onderwerp van een project mondelinge geschiedenis.

Progressieve onderzoekers hanteerden mondelinge geschiedenis om aandacht op te eisen voor groepen die buiten het historisch vertoog vielen. De Brit Paul Thompson, die met The Voice of the Past een standaardwerk schreef, was één van hen.

van de conserveringsproblematiek kwam er vanuit de archiefsector weinig initiatief om gericht mondelinge getuigenissen te verzamelen. Het gevolg is dat het meeste materiaal wordt bewaard in de kasten en schuiven van de onderzoekers zelf. Een en ander had te maken met de scepsis tegenover de bron waarop mondelinge geschiedenis zich baseerde: het geheugen en hoe het ervaringen voortdurend transformeert. Heel wat academici wantrouwden persoonlijke getuigenissen als historische bron. In hun drang naar objectiviteit vergaten ze al te makkelijk dat ook andere sporen uit het verleden, die ze wel als betrouwbaar aanvoelen, evenzeer een perceptie - of een per definitie gekleurde weergave - van de werkelijkheid zijn. Bovendien dienen mondelinge bronnen even kritisch te worden benaderd dan andere historische informatie. Door ze te confronteren met die informatie wordt de mondelinge bron getest op haar betrouwbaarheid. Een ander bezwaar heeft te maken met het gegeven dat een mondelinge bron door een onderzoeker zelf wordt gemaakt, in tegenstelling tot andere historische bronnen. Het gegeven dat een mondelinge bron wordt ‘gemaakt’ - zit niet in elke vorm van bezig zijn met het verleden een ‘maakproces’? - deed de Italiaanse hoogleraar Allessandro Portelli besluiten dat elke mondelinge bron uniek is. Elke interviewsituatie op zichzelf is uitzonderlijk. Er zijn immers zovele factoren die bepalend zijn voor de richting waarin een interview evolueert, niet in het minst de invloed van de interviewer op de geïnterviewde.

Intussen heeft mondelinge geschiedenis als vak zich ook ontwikkeld tot een interdisciplinaire onderzoeksmethode. Er wordt gebruik gemaakt van inzichten uit de psychologie, de sociologie, de geheugenwetenschap,... om resultaten te verfijnen. Een meer postmoderne insteek heeft ook gezorgd voor een meer genuanceerde kijk op de effecten van mondelinge geschiedenis. Voor heel wat onderzoekers blijkt het vooral een manier om inzicht te krijgen in de dialoog tussen de herinneringen van een individu en deze van een samenleving. Los daarvan blijft het zinvol om projecten op te zetten die de leemte in bestaande bronnen wil opvullen. In 2004 vierde Vlaanderen op ruime schaal ‘60 jaar bevrijding’, maar op heel wat plaatsen kregen vooral de schaduwzijden van de bevrijding ruim aandacht. In Brugge, Merelbeke, Mechelen, Mortsel, Lokeren en vele andere steden en gemeenten werd getuigenis afgelegd van de verwoestingen inherent aan de geallieerde bombardementen in de staart van de Tweede Wereldoorlog. De meeste van deze initiatieven hanteerden getuigenissen

[p. 272]

om ook dit stukje - nooit eerder gedocumenteerd - oorlogserfgoed onder de aandacht van het brede publiek te brengen. Er werd na 60 jaar niet alleen plaats gemaakt voor de getuigen en hun verhaal. Er werd evenzeer een leemte opgevuld in de plaatselijke archieven. En het gangbare beeld over de bevrijding werd gevoelig genuanceerd.

Neutraliseren

Intussen beleeft Vlaanderen zijn ‘tweede’ golf op het gebied van mondelinge geschiedenis. Vandaag is het vooral het brede erfgoedveld dat massaal mondelinge geschiedenis inzet in projecten, tentoonstellingen, websites en publicaties. De geschiedenis van de kleine man komt opnieuw prominent in beeld en in die verbeelding neemt de getuigenis een centrale plaats in. Er zijn verschillende verklaringen voor dit stijgende succes. Heel wat erfgoedwerkers en -organisaties wijzen op de empathie die mondelinge bronnen in de hand werken bij bezoekers van tentoonstellingen. Zo onderging het Fort van Breendonk in 2003 een heuse metamorfose. Daar waar vroeger de locatie, het gebouw op zich indrukwekkend was, maar de presentatie hopeloos gedateerd, wordt de bezoeker nu op een erg dynamische manier meegenomen in een boeiend verhaal. De complexe geschiedenis van (joden)vervolging, opsluiting en discriminatie komt wel erg dicht op je huid te zitten wanneer je getuigen hoort en ziet vertellen over hun ervaringen in dezelfde ruimte waar je op dat moment fysiek als bezoeker staat. Het In Flanders Fields Museum in Ieper maakte ook gebruik van interviews in zijn tentoonstelling Vluchten voor de oorlog. Belgische vluchtelingen in de Eerste Wereldoorlog (2004).

Beide initiatieven tonen aan dat de inzet van mondelinge bronnen voordelen heeft op het vlak van erfgoedontsluiting. Niet alleen voelen ook jongeren - die opgroeien in een omgeving waar beeld erg belangrijk is - zich aangesproken, maar bovendien laat het ook een meer complex verhaal toe. De eerder vernoemde Donald Ritchie benadrukt dat een goed project mondelinge geschiedenis het verleden nu eenmaal complexer maakt door een andere kijk te genereren. Een meer persoonlijke kijk, waarbij het beleefde verleden er helemaal anders

De formats ontwikkeld om het erfgoed rond de geallieerde bombardementen in Lokeren en Brugge te ontsluiten, spreken een breed publiek aan. Hier de cd met geluidsfragmenten uit de getuigenissen over het bombardement op de Brugse randgemeente Sint-Michiels.

kan uitzien dan de enkel op basis van archivalische sporen bestudeerde geschiedenis. Via de spontane empathie die heel wat tentoonstellings- en museabezoekers ervaren bij het horen of zien van een ooggetuige slaagt een erfgoedwerker erin een vaak complex verhaal te communiceren naar een breed publiek. Dat bleek ook bij de formats die werden ontwikkeld binnen de erfgoedprojecten in Brugge en Lokeren omtrent de geallieerde bombardementen. Door de evidente confrontatie tussen woord, beeld en archief neutraliseert het erfgoedveld het verlammende debat over de betrouwbaarheid van het geheugen als historische informatiebron. Op die manier sluiten ze nauw aan bij wat de eerder vernoemde Portelli beweert over de geloofwaardigheid van mondelinge bronnen. Ze vertellen ons minder over de gebeurtenis op zich, maar zoveel meer over de betekenis van gebeurtenissen. Wat overigens niet betekent dat Portelli uitsluit dat mondelinge bronnen wel degelijk feitelijke gegevens kunnen toevoegen aan bestaande informatie (‘What makes oral history different’, in: R. Perks and A. Thomson, The oral history reader. London/New York, 1998). Net die betekenis van gebeurtenissen is een van de belangrijkste werkvelden waarop actuele erfgoedwerkers actief zijn.

Naast het feit dat een breed publiek wordt aangesproken door persoonlijke getuigenissen, zijn er uiteraard nog andere tendensen die de verhoogde aandacht voor mondelinge geschiedenis verklaren. De UNESCO - organisatie voor cultuur en onderwijs van de Verenigde Naties - vraagt de laatste jaren wereldwijd aandacht voor immaterieel en oraal erfgoed. Lange tijd bleven deze vormen van erfgoed in de schaduw staan. In 1972 nam de Unesco de bekende Conventie ter bescherming van het cultureel en landschappe-

[p. 273]

lijk werelderfgoed aan, waarbij men enkel het materieel erfgoed voor ogen had. Enkele jaren later werd al aangedrongen op een verruiming van het erfgoedconcept en pleitten diverse leden - vooral uit Latijns-Amerika en Afrika - voor een opname van immaterieel en oraal erfgoed in een afzonderlijke reglementering. Maar de internationale molen maalt traag. In 1989 nam de UNESCO-vergadering in Parijs een aanbeveling aan en in 2001 werd de eerste lijst van Meesterwerken van het Orale en Immateriële Erfgoed van de Mensheid bekendgemaakt. Die eerste lijst kan als een opwarmer worden beschouwd voor de Internationale Conventie ter Bescherming van het Immaterieel Erfgoed die UNESCO in oktober 2003 aannam. Ook in Vlaanderen verruimde het discours rond erfgoed zich de laatste jaren. In decreten, beleidsbrieven en andere overheidsdocumenten wordt nu systematisch gesproken van een beleid rond onroerend, roerend en immaterieel erfgoed. Mondelinge geschiedenis maakt immaterieel erfgoed als het ware tastbaar aan de hand van een gesprek op tape, film, papier of ergens op een harde schijf. Als we deze redenering afmaken, dan kunnen we zelfs aan de hand van oral history materieel en immaterieel erfgoed koppelen en zo eindelijk werk maken van een ‘integrale’ erfgoedbenadering. Op die manier fungeert mondelinge geschiedenis als scharnier tussen beide vormen van erfgoed in. Hoe dit concreet in de praktijk werkt, blijkt duidelijk uit het project dat het Openluchtmuseum van Bokrijk onlangs heeft opgestart. Zij gaan op zoek naar de laatste bewoners en gebruikers van de gebouwen die doorheen de jaren op het Limburgse domein werden heropgebouwd. Op die manier willen ze een andere invalshoek en een extra laag op de collectie genereren en ze sluiten bovendien zo aan bij een tendens die de laatste jaren in heel wat musea opgeld maakt. Niet langer het object op zich is van belang, maar het verhaal achter het object is wat een breed publiek interesseert.

Digitaal erfgoed

Maar er is nog een andere reden waarom mondelinge geschiedenis opnieuw een ruime belangstelling geniet. De doorbraak van het internet biedt voor heel wat instellingen, organisaties en onderzoekers niet te ontkennen voordelen. Heel wat getuigenissen worden ontsloten via websites. Allerlei projecten mondelinge geschiedenis worden gepresenteerd

Beeld en geluid smelten samen tot een virtuele tentoonstelling. Een van de mooiste websites is deze over The Voices of the Colorado-plateau.

De verhalenbank Brugge, een initiatief van de Erfgoedcel Brugge en het stadsarchief, ontsluit het Brugs immateriële erfgoed

[p. 274]

op het net. Dat mondelinge geschiedenis en het internet hand in hand gaan, is niet zo verwonderlijk. Donald Ritchie wijst op de democratische basis van mondelinge geschiedenis. In zijn ogen is het dan ook logisch dat onderzoekers dit universele en relatief goedkope massamedium inzetten om hun materiaal wereldwijd te verspreiden. Overigens zorgt het internet er ook voor dat het verzamelde materiaal ‘teruggegeven’ wordt aan de samenleving. Bovendien vervangt het internet het archief niet. Het is enkel een instrument om resultaten zo breed mogelijk bekend te maken. De originele tapes en interviews worden nog steeds bewaard in een archief, een bibliotheek of een andere bewaarplaats. Op sommige websites vind je volledig uitgeschreven interviews, andere geven enkel fragmenten of bouwen een virtuele tentoonstelling waarbij beeld en geluid samensmelten. Het gegeven dat digitaal opnamemateriaal toegankelijk is voor een breed publiek, zorgt ervoor dat heel wat onderzoekers vandaag hun interviews digitaal opnemen (over de problematiek van digitale geluidsdragers zie het rapport Digitaal geluid op www.cdavid.be). De stap naar het internet ligt dan ook voor de hand. In Vlaanderen zijn de voorbeelden schaars. Een van de weinige voorbeelden van een systematische aanpak vormt de website www.verhalenbankbrugge.be, een initiatief van de Erfgoedcel Brugge en het Brugse Stadsarchief. De verhalenbank ontsluit niet alleen de bestaande collecties - niet altijd mondelinge bronnen in de strikte zin van het woord - maar tracht ook leemtes op te vullen. Zo werden vorig jaar ooggetuigen geïnterviewd over het geallieerde bombardement van 30 mei 1944 op Sint-Michiels. Fragmenten uit deze interviews zijn te beluisteren op de genoemde website. Ook de volgende jaren plannen de Erfgoedcel en het Stadsarchief van Brugge diverse projecten om leemtes in de databank op te vullen. In de Verenigde Staten en Groot-Brittannië zijn de afgelopen jaren systematisch collecties met mondelinge getuigenissen aangelegd. Zo bouwt het National Sound Archive (NSA), afdeling van de British Library, sinds 1987 aan een National Life Story Collection (NLSC). Vanuit de idee dat elk individu wordt omringd door geschiedenis en dat ook elk van ons een uniek ‘verhaal’ heeft, worden nu al bijna 20 jaar mensen op grote schaal geïnterviewd. Dat gebeurt niet lukraak, maar aan de hand van thema's op basis waarvan de respondenten worden geselecteerd. De collectie van het NLSC-project is raadpleegbaar via www.cadensa.bl.uk. Het NLSC-project bevat collecties over diverse topics: Leaders of National Life (interviews met leidinggevende figuren uit diverse velden: politiek, religie, sport, communicatie, administratie,...), City Lives (interviews met spelers uit de financiële wereld, van bankiers over verzekeringsagenten tot beursmedewerkers), Living Memory of the Jewish Community (interviews met joodse vluchtelingen aan de vooravond van Wereldoorlog II, overlevenden van de nazi-concentratie- en vernietigingskampen,...), Artists' Lives (meer dan 100 interviews met Britse kunstenaars), Architects' Lives, Fawcett Collection (kleine collectie over het leven van vrouwen die als pionier een leidinggevende positie in het politieke, het juridische en het medische veld hebben ingevuld of nog steeds bekleden), Lives in Steel (90 interviews met werknemers en werkgevers uit de Britse staalnijverheid), Food: from source to salespoint (collectie over de revolutionaire ontwikkelingen in de Britse voedingssector op technisch en sociaal vlak), Book Trade Lives (collectie over de ervaringen van medewerkers en ondernemers in de wereld van de uitgevers en boekenwinkels), Crafts' Lives (collectie over de Britse ambachtelijke nijverheid zoals meubelmakers, keramiek, juwelen, zilversmeden,...), Lives in the Oil Industry (collectie die een inzicht verschaft in de grote veranderingen in de Britse olie- en gasindustrie in de 20^e eeuw) en het recente

De Queeste speelde in 2004 de voorstelling Kamp Waterschei, gebaseerd op mondelinge getuigenissen van Duitse oud-krijgsgevangenen. De voorstelling, die werd gespeeld in het oude mijngebouw van Waterschei, was een succes.
[Foto: Luk Monsart]

project rond de Post in Groot-Brittannië (An oral history of the Post Office). Verder is NSA bezig met projecten rond prostitutie, sport, circussen, fotografie en jazz.

Culturele diversiteit

Naast het internet zijn er nog vele andere manieren om getuigenissen in te zetten of ‘terug te geven’ aan de geïnterviewde. De laatste jaren zien we dat sommige theatermakers in Vlaanderen voorstellingen maken op basis van mondelinge bronnen. Het project Kamp Waterschei van theatermakersgroep de Queeste in 2004 was gebaseerd op interviews met Duitse oud-krijgsgevangenen die tussen 1945 en 1947 als gevangenen in de steenkoolmijn hadden gewerkt. Na 1947 werden een aantal van hen gewone mijnkompel, trouwden en kregen een gezin in Waterschei. De Queeste maakte een voorstelling gebaseerd op hun getuigenissen en gaf op die manier de getuigen hun verhaal terug. De voorstelling, gespeeld in het oude mijngebouw van Waterschei, kende een enorm succes. In hetzelfde jaar speelde het gezelschap Arbeid afscheid over de sluiting van de Fordfabriek in Genk. Alweer op basis van interviews. En dit seizoen staat Biz Kolderbos op het programma, een voorstelling over etnisch gemengde koppels in een gekleurde Genkse wijk. Deze keer tekende Farouk Özgünes voor de interviews. In Romain Royal, het erfgoedproject rond de Gentse theatermaker Romain

[p. 275]

In het kader van Romain Royal maakte theater Taptoe Ne Lieuw mee tande. Op basis van heel wat biografisch materiaal kroop Luk De Bruyker in de huid van Romain Deconinck, icoon van het volkstheater in Gent.
[Foto: Luk Monsart]

Deconinck (1915-1994), waren getuigenissen van zijn vrouw Yvonne Delcour en andere acteurs uit zijn gezelschap de rode draad in zijn biografie (Romain Deconinck, 1915-1994. Gent, 2005). Acteur Luk De Bruyker verwerkte ze in de voorstelling Ne Liew mee tande, die getuigde over het leven en het belang van Deconinck als theatermaker.

Ook verschillende onderwijsprojecten gaan aan de slag met mondelinge geschiedenis. Met als doelstelling bij scholieren historisch besef te stimuleren, onderneemt het Koninklijk Atheneum van Aarschot al enkele jaren projecten mondelinge geschiedenis. Het Archief en Museum van het Vlaams Leven in Brussel (AMVB) ontsloot zelfs een hele buurt aan de hand van getuigenissen (Toon Toelen, De grote en kleine geschiedenis van de kassei. Brussel, 2004). Het Stedelijk Museum Lokeren interviewt ‘haarsnijders’ om de nieuw in te richten afdeling in het museum over deze specifieke beroepsactiviteit op een laagdrempelige en interactieve manier te ontsluiten voor de bezoeker.

Een van de rode draden in mondelinge geschiedenis blijft het maken van plaats voor gewone mensen in het historisch vertoog. Mensen die anders zouden verdwijnen tussen de mazen van de tijd. Dienstpersoneel, zoals in het project rond het kasteel van Hingene. Naar aanleiding van de restauratie van het kasteel, werden getuigenissen verzameld van dienstpersoneel en dorpsbewoners over den Duc - of hertog. De getuigenissen opgenomen in het boek Hingene en den Duc. Mondelinge geschiedenis in het kasteel (Antwerpen, 2005) zijn niet alleen individuele herinneringen, maar maken ook deel uit van de herinneringen van een lokale gemeenschap aan haar kasteel en de bewoners ervan. De getuigenissen zijn een belangrijk instrument in een integrale en geïntegreerde benadering van erfgoed: de getuigenissen ontsluiten het domein d'Ursel en geven de bezoeker de mogelijkheid om ook achter de schermen van het ‘upstairs-downstairs’ leven op het kasteel te kijken. Het gebruik van persoonlijke getuigenissen heeft vaak een sensibiliserend effect. Niet enkel gebouwen en monumenten zijn dragers van het verleden, maar ook mensen dragen sporen uit het verleden in zich. L'Histoire c'est moi, de titel van een Zwitsers mondelinge-geschiedenisproject, vangt dit besef perfect. Dat mondelinge geschiedenis een boeiend verhaal is dat telkens opnieuw vanuit andere herinneringen vertrekt, besefte ook Selma Leydesdorff: ‘De herinnering is een straat met deuren en achter iedere deur die opengaat zijn er weer tien deuren.’