Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 54

[p. 276]

Dialecten in Vlaanderen als ‘volkscultuur’
Van bestudeerde schaamte tot beleefd erfgoed
Rob Belemans

De taal van Eden

De in 1519 in het Noord-Brabantse Hilvarenbeek geboren Jan Gerartsen had alles mee om een klinkende naam in de cultuurgeschiedenis van de Nederlanden te worden. Hij studeerde wijsbegeerte en geneeskunde in Leuven en werd de huisarts van twee dochters van Karel V aan diens Brusselse hof. Hij ondernam uitgebreide reizen naar Italië, Spanje, Frankrijk, Duitsland en Engeland en behoorde onder zijn verlatijnste naam, Johannes Goropius Becanus, tot de humanistencirkel rond het Antwerpse drukkershuis Plantijn-Moretus. Hij kon het zich zelfs permitteren om het verzoek van Philips II af te wijzen om ook diens Brusselse lijfarts te worden en vestigde zich in 1554 als stadsdokter in Antwerpen.

Naast zijn medicinaal vakmanschap cultiveerde Becanus twee andere intellectuele belangstellingen: een voor het verleden en de cultuur van zijn Brabantse moedergrond en een voor talen. Hij sprak niet alleen een aantal vreemde talen vloeiend, maar legde zich ook toe op de theoretische bestudering ervan. Toen die twee passies elkaar kruisten, ging het mis. Becanus staat sinds jaar en dag namelijk vooral te boek als de risee van de Nederlandse taalkunde. In zijn in 1569 gepubliceerde Origines Antwerpianae poneerde hij immers de these dat de taal van het Brabantse land tussen Schelde en Maas, met Antwerpen als centrum, de oertaal was die reeds in het aards paradijs gesproken werd en waar nadien via de Babylonische spraakverwarring alle andere talen ter wereld

Een stamboomvoorstelling van de taalverwantschappen op het indo-europese continent. Merk op hoe in deze Franstalige afbeelding ‘flamand’ zich als een oudere zijtak van het ‘bas allemand’ afsplitst dan ‘néerlandais’!

[p. 277]

uit afgeleid zijn. Hij ging daarbij uit van de redenering dat taalevolutie gepaard moest gaan met toenemende complexiteit en dat bijgevolg de oudste taal ook de meest eenvoudige moest zijn. Het ‘bewijs’ voor zijn Brabantse oer-claim zag hij in de vaststelling dat er in de Brabantse volkstaal een veel groter aantal korte, eenvoudige woorden voorkwam dan in het Latijn, het Grieks en het Hebreeuws. De bewijsvoering bestond daarnaast uit volksetymologieën van het type: Adam is afgeleid van ‘haat-dam’, Eva van ‘eu-vat’ (vat waaruit het volk stamt of eet-vat), de naam Babel gaat terug op het werkwoord ‘babbelen’ en het Latijnse quercus (eik) is afgeleid van ‘werd-cou’ (weer de koude). God zelve sprak dus volgens Becanus echt Antwaarps en de afstammelingen van Jafeth, een van Noachs zonen, brachten naar zijn overtuiging die oertaal mee naar de Lage Landen en stichtten er ook de Schelde-metropool.

Het Antwerps als de prima lingua waaruit al het andere gebrabbel nadien ontstond: het klinkt als de natte taaldroom van elke Sinjoor. Maar geen mens die het ook ernstig wil nemen. Tijdgenoten als Justus Lipsius en Hugo Grotius trokken fel van leer tegen Becanus' ‘taalkundige theorieën’. Zijn door heemliefde geïnspireerde overtuigingen hebben zijn reputatie nog tijdens zijn leven een flinke deuk bezorgd. Dat neemt niet weg dat zijn methode om talige elementen met elkaar te vergelijken om zo meer te weten te komen over hun onderlinge samenhang en over de taalgeschiedenis de eerste aanzet en de wegbereider was voor de Europese vergelijkende taalkunde. In haar recente boek Taal als mensenwerk, het ontstaan van het ABN zorgde Nicoline van der Sijs dan ook voor het eerst voor een beetje eerherstel voor de al ruim vier eeuwen uitgelachen Brabantse stadsdoctoor.

Becanus' idee dat er een oertaal moet geweest zijn waaruit de talige diversiteit ontstaan is en die dus de bouwstoffen voor alle taalvariatie bevat, is in feite de grondslag van de moderne taalkunde. De filologie nam nog genoegen met de taal - en bij uitbreiding ook de literatuur en cultuur - van één volk of volkerengroep als studieobject.

Vanaf de 19^e eeuw verschuift de wetenschappelijke focus echter meer en meer in de richting van vergelijkende taalkunde met als doel het opmaken van de talen-stamboom en de reconstructie van de (Indo-europese) oertaal. Wetmatigheden in de wijze waarop talen van elkaar verschillen worden bouwstenen om hun gezamenlijke evolutie te kunnen beschrijven. Bij deze vergelijkende taalkundigen ontstaat naast dat ruime perspectief van talen en taalfamilies van Europa tot Azië tegelijk ook een bijzondere aandacht voor de taalvariatie op de kleinste geografische schaal. De

‘Jullie’ in een aantal stadsdialecten (o.a. dat van Pittsburgh en Philadelphia) in Pennsylvania USA.

Buste van Johannes Goropius Becanus ingemetseld in de hoeve van het landgoed Gorp en Rovert te Hilvarenbeek, waar Becanus vermoedelijk geboren werd.

dialecten bevatten als voorstadia van het Nederlands ook materiaal om het grote taalevolutieverhaal mee te stofferen. De Germaanse talen hebben immers als vervelend kenmerk dat ze een vrij recente schrijftaaltraditie hebben, die - afgezien van het Oudnoors (ca. 700) en het Gotisch (ca. 400) - slechts voor de voorbije 1.000 jaar taalmateriaal kan leveren. Vergeleken bij het Hettitisch dat al in 1900 voor Christus neergepend werd of de eerste pre-Griekse teksten in het Myceens die slechts 200 jaar jonger zijn, is dat een serieuze handicap bij het stamboomonderzoek. Het mondeling overleverde taalgoed moest hier dus zo goed en zo kwaad als dat kan vergelijkingsmateriaal leveren. En daarbij kwamen de dialecten als dragers van de oudste taalrelicten volop in de belangstelling. De eerste dialectwoordenboeken zijn dan ook niet toevallig het werk van taalkundigen die zo hun echte moedertaal als bron van vergelijkingsmateriaal voor de historische taalkunde maakten.

Van ABN-theorie naar tussentaalpraktijk

De wetenschappelijke aandacht voor dialecten is dus een goede eeuw oud en kwam er alleen maar omdat men via de spreektaalomweg taalrelicten zocht die in de schriftelijke bronnen - vanwege hun relatief jonge bestaan én vanwege allerlei schrijftaalnormeringen - niet of in onvoldoende mate gevonden konden worden. De dialectologie die als onderzoeksdomein aan universiteiten werd uitgebouwd, was in eerste aanzet een hulpwetenschap voor de vergelijkende taalkunde. Dat belette niet dat ze in de eerste helft van de 20^e eeuw een vrij centrale positie innam, met name ook omdat er via moeizaam empirisch onderzoek - eerst in de vorm van schriftelijke enquêtering, vanaf de jaren 1950 via geluidsregistratie - omvangrijke corpora moesten worden aangelegd. Het is opmerkelijk dat de Vlaamse taalkundigen die de dialectologie in de loop van de 20^e eeuw haar summum aan uitstraling bezorgd hebben, tegelijk ook grote namen zijn in de taalnormeringsgeschiedenis en deels voorvechters waren van de ABN-beweging. De Gentse hoogleraar Willem Pée is hiervan een uitgesproken voorbeeld. Dat dit geen schizofrene opstelling was, valt te verklaren vanuit het gegeven dat de dialectbelangstelling puur wetenschappelijk en waardevrij was en dat het maatschappelijke engagement ten aanzien taal zich juist situeerde op het vlak van de talige volksverheffing, met als streven om de Vlamingen in een tijdsspanne van twee generaties te beschaven tot keurige standaardtaalsprekers. Wetenschappelijk werden deze geleerden gefascineerd door de complexiteit, de

[p. 278]

gestructureerdheid en de historische ontwikkeling van de volkstalen; emotioneel ergerden ze zich vooral permanent aan het onvermogen van zowat alle Vlamingen om zich in hun eigen taalgebied algemeen verstaanbaar te maken en aan de aanslepende repercussies die dit feit ook in de Belgische staatscontext had.

Zo valt te verklaren waarom gedurende enkele decennia de dialecten in Vlaanderen enerzijds gretig opgetekend en geanalyseerd werden aan universiteiten om hun fonologische, morfologische en syntactische complexiteit in taalkundig jargon te ontrafelen en anderzijds - en deels door dezelfde toonaangevende figuren - hun gebruik en verdere mondelinge overlevering aan ouders ontraden werd en ze als ouderwets, onbeschaafd en nefast voor de culturele ontwikkeling van individu en maatschappij aan de schandpaal genageld werden. Omdat het taalpolitieke streven gericht was op een algemene verspreiding van de normtaal zoals die in Nederland door de culturele elite werd gesproken, hanteerden de ABN'ers een methodiek van ‘zeg-niet-A-maar-wel-B’. In de hoop snelle en overtuigende resultaten te kunnen boeken, werd niet alleen via het onderwijs maar tegelijk breed maatschappelijk met inzet van massacommunicatiemiddelen zoals kranten, radio en tv gewerkt. Taaltips en taalopvoeding werden in Vlaanderen een maatschappelijk verschijnsel waar gedurende enkele decennia niet aan te ontsnappen viel. Het foutieve, af te leren en te vermijden uitgangspunt (‘zeg niet mazout’) moest daarbij verketterd en dus benoemd kunnen worden. Dat vijandbeeld werd op de dialecten geprojecteerd, die zo kop van jut werden. In de mate waarin Vlaanderen dialectvrij gemaakt zou kunnen worden, zou het ook standaardtalig worden, zo luidde de achterliggende redenering. En dus werden Vlaamse ouders en grootouders met complexen opgezadeld, als ze de toekomst van hun (klein)kinderen durfden hypothekeren door hen niet van in de wieg het ABN aan te leren. De dialecten zijn daardoor een tijdlang in de taboesfeer terecht gekomen.

Het inzicht dat elke normtaal leeft bij de gratie van een gelaagd diasysteem waarvan zij

De indeling van het Nederlandse taalgebied in dialectregio's, zoals dr. Jo Daan die in de jaren 1970 aan het P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam maakte.

als geschreven en als elite-spreektaal de toplaag vormt, is van veel recentere datum. De maatschappelijke zichtbaarheid van zo'n talig diasysteem is die van een ijsberg. Boven het wateroppervlak is enkel het topje zichtbaar van de officiële taalcanon die als bestuurs- en onderwijstaal geijkt is en aan elke nieuwe generatie overgeleverd wordt. Het elite-topje bestaat echter dankzij de grotere, ongedefinieerde massa onder het wateroppervlak, die eeuwenlang bestond uit de dialecten met hun grote geografische verscheidenheid. Smelt er boven het water wat ijs weg, dan stijgt een stukje tot dan onzichtbaar gebleven massa boven de waterlijn en gaat deel uitmaken van het publieke deel van de ijsberg. Door de dialecten een heel stuk van zich af te duwen - tot ver beneden de waterlijn - heeft de ABN-taalelite in Vlaanderen als topje van de ijsberg vooral ook ruimte gecreëerd om een fors tussentalig middenstuk te laten ontstaan. De effecten daarvan zijn legio: van een grotere ijsberg drijft ook een groter stuk zichtbaar boven water, zodat vandaag de dag een flink deel van de mondelinge communicatie in Vlaanderen nog steeds niet in de normtaal, maar juist in die nieuwe tussentaal plaats heeft. Bovendien worden taalvernieuwingen in de normtaal niet meer of in veel mindere mate gevoed vanuit de dialectonderlagen, en van langsom meer vanuit die tussenliggende tussentaallaag. Vervelend vanuit ABN-perspectief is daarbij vooral dat de tussentaal nog veel meer openstaat voor allerlei anderstalige elementen (naast gallicismen de jongste tijd vooral ook ontleningen en verbasteringen uit het internationale Engels) dan de traditionele dialecten. De Vlaamse taalpolitiek van de voorbije halve eeuw is er niet alleen niet in geslaagd om Vlamingen in hun normtaal ‘stookolie’ te doen gebruiken in plaats van ‘mazout’, ze heeft het bovendien erg moeilijk gemaakt om aan Vlamingen uitgelegd

[p. 279]

te krijgen dat het creëren van een eigen woord als ‘webstek’ voor ‘website’ meer kan zijn dan schoolmeesterachtige mierenneukerij.

Van taalstudie naar dialectbeleving

Eerst toen het ABN-vuur in de jaren 1970 van de 20^e eeuw definitief uitdoofde, manifesteerde ook de niet-wetenschappelijke aandacht voor dialecten zich in Vlaanderen aarzelend. De generatie vijftigplussers moest vaststellen dat hun plaatselijke moedertaal door steeds minder mensen gesproken werd. Naast het eerder geschetste specifiek Vlaamse verhaal van de ABN-acties, hebben ook een hele reeks maatschappelijke factoren dit functionele dialectverlies mee bepaald en het in de voorbije decennia enorm versneld. Het gaat dan over allerlei effecten van onze sterk toegenomen mobiliteit. De doorsnee Vlaming uit de 19^e eeuw groeide op, trouwde, werkte en stierf nog in de plaats of alleszins regio van zijn geboorte. Anno 2005 is dat een actieradius van een geografische beperktheid die zeer uitzonderlijk geworden is. De pendel-, verhuis- en partnerkeuze-afstanden die Vlamingen vandaag afleggen, zijn op de dialectschaal gemeten enorm groot. Taalcontact - met name ook in het informele bereik - speelt zich dagelijks over een zo grote afstand af dat het lokale dialect daarbij niet meer inzetbaar is. Vanuit het besef dat hierdoor ook het voortbestaan zelf van dialecten als lokaal gebonden taalsystemen stilaan in het gedrang kan komen, ontstond er in het laatste kwart van de 20^e eeuw een aanzwellende optekenrage. Vanuit een talige heemschutbekommernis stond een eerste generatie dialectzorgers op van doorgaans niet-taalkundig opgeleiden en ook niet-wetenschappelijk geïnteresseerden. Het is opmerkelijk dat tot deze eerste generatie dialectconservators met name veel gepensioneerde onderwijsmensen behoorden - die zelf dus beroepshalve actieve ABN-ers geweest waren. Als Wiedergutmachung verzamelden zij naarstig die verdwijnende dialectwoorden, die jongere dorpsgenoten het signum en een straf hadden opgeleverd als zij ze tijdens de speeltijd op school durfden te gebruiken. Naast het zanten en te boek stellen van verdwijnende dialectwoorden, werden ook aanzetten van dialectliteratuur, - toneel en -muziek zichtbaar in Vlaanderen.

Deze cultureel bepaalde, niet-wetenschappelijke aandacht voor dialecten, die onder de gemeenschappelijke noemer dialectbeleving gebracht kan worden, leidde tot typeprofielen op basis van keuzes tussen vier uitersten. Op de actoren-as was men ofwel (semi-)professioneel ofwel amateuristisch met het/zijn dialect in de weer. Op de as van de werkvormen was men ofwel met vluchtige orale (voordracht, vertellingen, zang, toneel) ofwel met documenterende geschreven presentatievormen (dialectwoordenboeken, -studies, -kaarten,...) bezig. De voorkomende combinaties waren voorspelbaar beperkt: het in geschreven vorm documenteren van dialectvariatie was het domein van de serieuze (semi-)professionele taalonderzoeker, terwijl het in mondelinge vorm beleven van taaleigenheid bij voorbaat op het amateurniveau (en bijna steeds ook beladen met de onterechte negatieve bijklank van dit begrip) werd geplaatst. De motor achter deze terreinafbakeningen was nog de oude idee-fixe van de ABN-beweging dat taaleenheid tot culturele volksverheffing zal leiden en dat alles wat afwijkt van de norm wel in de privé-sfeer getolereerd kan worden, maar tegelijk toch via officiële discours en met alle beschikbare middelen ontraden en weggepoetst moet worden.

Zowel de perceptie als de praktijk zijn inmiddels - gelukkig maar - zeer ingrijpend veranderd. In dat proces zijn tot hiertoe minstens twee fasen te onderscheiden. In een eerste fase van voorzichtige aandacht voor de dialecten waren de (semi-)professionele actoren toonaangevend en was de prestigeverwerving via het schriftbeeld de hoofddoelstelling. De ABN-methode om alle Vlamingen op één à twee generaties van dialectsprekers naar (uitsluitend) normtaalsprekers om te vormen, heeft namelijk een bizar neveneffect gehad. Door de Vlaming te leren ‘op de letter’ te spreken - dus de geschreven normtaal met uitgezuiverde (puristische en verhollandste) woordenschat als basis voor keurige spreektaal te nemen - werd ook de verborgen boodschap meegegeven dat het gesproken woord eerst bestaansrecht heeft als het een genormeerde schriftelijke verschijningsvorm bezit: vox audita perit. Wie dus - na via het onderwijs of onder maatschappelijke druk tot op aanvaardbaar niveau AN-spreker geworden te zijn - voor het behoud van zijn dialect iets wou ondernemen, had vooral ook geleerd dat hij daarvoor naar de dialectpen moest grijpen. Waren de dialectwoordenboeken in Vlaanderen voor 1980 zeer beperkt in aantal, doorgaans gesitueerd in steden en het werk van taalkundigen met ook belangstelling voor hun moedertaal, dan kwam nadien een stroom aan lokale woordverzamelingen traag maar onstuitbaar op gang, die tot op vandaag nog steeds aanzwelt. Elke stad en grote gemeente in Vlaanderen en ook al heel veel kleine dorpen hebben zo inmiddels hun ingebonden stukje dialectprestige gerealiseerd. De oplage van enkele honderden tot duizenden exemplaren is steevast na enkele maanden volledig verspreid. In sommige Vlaamse dorpen moet nagenoeg ieder gezin zo'n lokale dialectpublicatie bezitten. Uiteraard worden woordenboeken niet gemaakt om gelezen te worden, maar hoeveel exemplaren van die lokale woordenschatpublicaties worden ooit geraadpleegd? Worden er aan Vlaamse keukentafels discussies over de exacte betekenis of het correcte gebruik van een dialectwoord beslecht door het plaatselijke woordenboek erop na te slaan? Worden voorbeeldzinnen of ‘sappige’ uitdrukkingen en zinswendingen door aangetrouwden uit andere Vlaamse regio's uit het hoofd geleerd om het lokale inburgeringsproces vlotter te laten verlopen? Het is een merkwaardige gedachte dat een taalsysteem - elk afzonderlijk dialect in Vlaanderen dus - dat eeuwenoud is en al die tijd enkel in gesproken vorm en via mondelinge overlevering werd doorgegeven, nu zo snel en zo uitvoerig mogelijk op schrift zou moeten worden gezet om gered te kunnen worden. Hoe verloopt die redding dan? Fungeren lokale woordenschatverzamelingen als permanent tot nieuw leven te wekken erfenissen of als eeuwig koude grafmonumenten?

Van beleving naar erfgoedzorg

Een volgende fase is nog maar enkele jaren geleden ingezet en kenmerkt zich aan de oppervlakte door het gebruik van de aan hoog tempo voortschrijdende digitale en audiovisuele ontwikkelingen. Databases en digitale geluidsbestanden, cd's, cd-roms en dvd's: ook voor de dialecten zijn het de actuele dragers geworden van informatie en documentatie. Dat heeft opmerkelijke gevolgen. Het geschreven dialectwoord wordt plots veel minder aantrekkelijk, want voor het eerst kan het dialect ook in zijn natuurlijke, orale verschijningsvorm door iedereen vastgelegd, toegankelijk gemaakt en vermenigvuldigd worden. De websites waarop je gesproken dialect in auditieve vorm kan oproepen, rijzen als paddestoelen uit de www-grond. Lokale verenigingen beginnen het gedrukte dialectcompendium in vraag te stellen en nemen steeds vaker digitale en multimediale alternatieven in overweging. De beleving van dialect in zijn natuurlijke vorm en als taal-in-gebruik komt daardoor plots centraal te staan. Voor het eerst is ook niet meer de taalkundige expertise alleen bepalend voor de kwaliteit van het eindproduct waarmee

[p. 280]

De lange oe (ū) in het Hasselts dialect. Afbeeldingen uit L. Grootaers & J. Grauls, Klankleer van het Hasseltsch dialect.
Leuven 1930.

men een dialect conserveert en (wereldwijd) toegankelijk maakt. Op het vlak van toegepaste multimediatechnologie zijn onze tieners immers doorgaans grotere experten en meer bijdehand dan het merendeel van de universitair geschoolde dialectologen en verdienstelijke semi-professionelen.

De voor iedereen toegankelijke technologie die het dialect in zijn natuurlijke vorm registreert en bewaart en voor iedereen toegankelijk maakt, het lijkt een perfect antwoord op de vijf-voor-twaalfnood om de geografisch bepaalde taalvariatie van de oudste generatie dialectsprekers snel, efficiënt en zo omvattend mogelijk te conserveren. Maar het feit dat over de beschikbaarheid, de levensduur en de evolutie van de technologische hulpmiddelen die daarvoor ingezet worden bijna in absolute mate beslist wordt door de industriële producenten ervan, vertroebelt dit plaatje. Wie herinnert zich de eerste floppy-schijfjes nog?

Hoelang zullen we nog diskettes gebruiken? En waarom moeten er compatibiliteitsproblemen zijn tussen softwarepakketten en tussen opeenvolgende versies van hetzelfde product? En dat is dan nog maar het deel van de bedreiging waar de producerende industrie iets aan zou kunnen verhelpen. Van een andere orde zijn de nog onbeantwoorde vragen over de levensduur en de kwaliteitsgaranties van de digitale dragers zelf. Zal een dialectwoordenboek dat enkel in digitale vorm bestaat over 100 jaar nog raadpleegbaar zijn? Hier stellen zich dezelfde vragen rond behoud en beheer die in de erfgoedsector van de 21^e eeuw in het algemeen aan de orde van de dag zijn.

De hedendaagse verschuivingen in de conserverende omgang met dialecten vertonen nog twee nieuwe tendensen: de lokale begrenzing van taalvariatiebeleving wordt verruimd en het evenement als gemeenschappelijke belevingsvorm doet zijn intrede.

Individuele dialectgeïnteresseerden en ook dialectverenigingen beginnen stilaan te netwerken en willen van elkaars ervaringen en expertise leren. De webpagina's met ‘links’ maken duidelijk dat men zich tot ver buiten de eigen gemeente of regio informeert en dat men de eigen werking en realisaties ook aan alle geestesverwanten wil voorstellen. Naast de digitale communicatiemiddelen kennen ook persoonlijke ontmoetingsmomenten op bovenlokaal niveau een toenemend succes. Als Vlaams voorbeeld bij uitstek van deze nieuwe netwerking binnen de erfgoedzorg voor dialecten als immateriële cultuurdragers kan de onlangs opgerichte vzw Variaties gelden. Deze koepelorganisatie voor dialecten en oraal erfgoed in Vlaanderen verenigt voor het eerst alle lokale, regionale en provinciale dialectverenigingen rond gemeenschappelijke doelstellingen. Naast het van elkaar leren en het uitwisselen van informatie wordt ook een belangrijke meerwaarde van een Vlaamse dialectenkoepel gezien in het opzetten van gezamenlijke acties die elk van de lidverenigingen op zich niet zou kunnen ondernemen en waar het beoogde bereik ook per definitie de grenzen van de lokale of regionale dialecten overstijgt. Ook de samenwerking met de - laatste resten van - academische dialectologie in Vlaanderen en het helpen veilig stellen, toegankelijk houden en bekendmaken van de gegevensverzamelingen die in het verleden aangelegd werden, behoort tot de doelstellingen. De eerste Vlaamse Dialectendag die op 10 juni 2006 door de vzw Variaties georganiseerd zal worden in Lokeren, wordt een eerste toetssteen voor dit samenwerkingsperspectief op Vlaams niveau.