Yang. Jaargang 17

[p. 98]

Taalcuriosa VI conditionering

Over het verschijnsel ‘conditionering’ in de taal bestaat voor zover ik weet nauwelijks literatuur. Dat is enerzijds wel verklaarbaar, omdat het eerder over een psychologisch dan over een taalkundig proces. gaat, maar anderzijds is het vreselijk jammer, omdat dit curiosum heel duidelijk de taalgevoeligheid van een persoon kan illustreren.

Waar gaat het bij de conditionering om? Ik heb geen enkele wetenschappelijke pretentie op het gebied van de psychologie, maar ik denk dat het gaat om wat ik gemakshalve maar het ‘verkeerde beenprincipe’ noem: het iemand iets laten zeggen of denken, dat tegen de logica indruist en vooral tegen zijn eigen wil. De taal kent een groot aantal foefjes om dat te bewerkstelligen en over enkele daarvan zal ik het in het navolgende hebben.

Taal kan een machtsmiddel zijn. Je kunt er mee manipuleren. Heel aardig is dat te merken in de ‘Weekend Kwis’ op de Nederlandse televisie. Daarin zit een spelletje, waarin een bepaald woord geraden moet worden op aanwijzen van een partner, maar er mag geen verwijzing in de woorden van de aangever zitten, die ook in het te raden woord voorkomt. Dus: ‘Waar je boeken in stopt?’. Antwoord: ‘Boekenkast’. Dat mag niet, want ‘boeken’ zit al in de vraagstelling. Dat spelletje vond ik altijd interessant, omdat de vindingrijkheid in de taal ermee gemoeid was. Heel goed werkt dat spelletje bij het geven van een soortnaam, waarop een voorbeeld gegeven dient te worden. Vraag: vrucht? Antwoord: appel.

Ik heb die formule vele malen uitgetest en het is opvallend hoe vaak de antwoorden overeenstemmen ook al zijn er totaal andere karakters in het geding. Kennelijk zijn er karaktertrekken, die we allemaal hebben. In het genoemde spelletje ging het om twintig begrippen, die in een minuut geraden moesten worden. Snelheid was dus geboden. De aangever diende dus met de meest voor de hand liggende antwoorden rekening te houden. Pak een potloodje en schrijft u even uw antwoord op op de volgende vragen. Een kleur? Een dier? Een muziekinstrument? Een gereedschap?

Even invullen zonder erover na te denken. Ik kom er straks op terug.

In dit geval gaat het om het meest gangbare, zonder dat daar echter argumenten voor aan te voeren zijn. Waarom zegt iemand op de vraag ‘Woning?’ meteen ‘Huis’. Gewoon, omdat dat de meest gangbare vorm van wonen is, ook al weet de ondervraagde, dat er ook bungalows, villa's, kastelen en andere optrekjes bestaan. Met logica heeft dat niets te maken.

Maar we beginnen pas. Rijmdwang is een fenomeen, dat in een kwaad daglicht staat en misschien niet helemaal tenonrechte, maar zelfs volledig a-musische figuren kunnen er vaak niet helemaal los van komen. Dat klinkt heel vreemd, maar in de praktijk blijkt het zo te zijn. De proef op de som heeft mij dat geleerd. Laat iemand tien keer achter elkaar het woord ‘pork’ zeggen en vraag hem dan: ‘Soep eet je met een ...?’ In negen van de tien gevallen is het antwoord ‘vork’, terwijl het ‘slachtoffer’ zelf ook wel weet, dat dat met een lepel veel gemakkelijker gaat.

Vraag tien keer het woord ‘poppen’ en dan ‘Voor een groen licht moet je ...?’ ‘Stoppen’ zal het antwoord zijn, terwijl iedereen weet, dat je bij een groen licht juist doorrijden moet. Wie deze truc amusant vindt - en ik ben zo'n fanaat - gaat door met puzzelen. En komt gauw tot de ontdekking, dat het curiosum veel verder uitgewerkt kan worden. Leg het volgende voorbeeld voor: lees hardop achter elkaar ‘Barneveld, beneveld’. In negen van de tien gevallen zal het antwoord zijn ‘Barneveld, Béneveld’. Maar Béneveld betekent helemaal niets in het Nederlands. Het moet natuurlijk zijn: ‘benéveld’. Dronken dus. Hier gaat het niet om rijmdwang, maar om de klemtoon. ‘Barneveld’ zet de lezer/toehoorder op het verkeerde been. Hij denkt even dat ‘Béneveld’ ook wel eens een plaatsnaam zou kunnen zijn. Bij heroverweging ziet hij, dat hij miskleunt.

Daarmee valt erg veel te manipuleren, ook andersom. Voor-

[p. 99]

beeld: de reeks ‘16-33 - x - 78’. Wat is x? Daar kunnen wiskundigen nachtenlang mee zoet zijn, maar ze komen er niet uit, omdat ze wiskundig geconditioneerd zijn. Er is geen enkele samenhang tussen de getallen 16, 33 en 78 te ontdekken, behalve voor de man met een goede platenspeler. Die weet, dat x het ontbrekende toerental 45 is.

Vaak ook komt de conditionering voort uit onzorgvuldig taalgebruik. Sommige taalkundigen verketteren taalgebruik als ‘de grootste helft’, omdat zij vinden, dat helften altijd even groot behoren te zijn. Ik ben het daar helemaal niet mee eens, omdat ik de helft van een kwartje nu eenmaal groter vind, dan de helft van een dubbeltje.

Om dat te illustreren heb ik een aardig rekensommetje ontworpen:

een half volle fles =een half lege fles

Daar zullen alle taalkundigen het mee eens zijn en waarschijnlijk de wiskundigen ook. Daar gaat-ie dan:

En dat is helaas niet waar!

In dit geval ligt het mijns inziens aan de taal. Het sommetje is waterdicht. De taal is onnauwkeurig, althans hier.

Er zijn nog veel meer vormen van conditionering. Vraag: ‘Jantjes vader heeft drie zonen. Kwik, Kwak, en...?’ Negen van de tien proefkonijnen antwoorden hier: ‘Kwek’. Fout, helemaal fout. Als Jantjes vader drie zonen heeft en de eerste heet Kwik, de tweede Kwak, dan heet de derde dus Jan(tje). Hier wint het bekende Walt Disney-trio het van de logica. Ten onrechte.

Heel aardig vind ik zelf het Hitler-voorbeeld. Vraag: ‘Wat betekent de afkorting: ‘H.I.T.L.E.R.’? In de meeste gevallen volgt daarop: ‘Geen flauw idee.’ ‘Het Indische Leger Eet Rijst’ is het antwoord. Daar wordt doorgaans even over nagedacht. Even stil. ‘En die T dan?’, is de volgende vraag. Wel, die drinken ze erbij...

In dit geval gaat het om het gemis. Iedere letter moet in een afkorting een functie hebben. Als dat niet het geval is tuimelen hele volkstammen in de kuil.

Ook leuk vind ik: ‘In deze zin staat drie fauten.’ Het wordt al wat moeilijker. Twee fouten zijn gemakkelijk aan te tonen. ‘Staat’ moet ‘staan’ zijn, ‘fauten’ moet ‘fouten’ zijn. Waar zit de derde? Daar is vindingrijkheid en enig gevoel voor humor voor nodig: de derde fout is dat er maar twee fouten in zitten en dat is de derde fout! Hier zit de conditionering in het feit, dat het gegeven zo dominant wordt, dat de logica terrein verliest. De fout zit niet in het antwoord, maar in de vraagstelling.

Leerzame grapjes. Maar nu deze:

Lees nog maar een keer. Ik kom er straks op terug.

Heel aardig vind ik ook het zogenaamde Belgische kruiswoordraadsel. (Ik heb de naam niet bedacht). Het zit als volgt in elkaar.

[p. 100]

Horizontaal:

1. dans

5. dans

6. dans

7. dans

Vertikaal:

1. ouderloos kind

2. lokvoer

3. meisjesnaam

4. plaats in West-Duitsland.

Een prachtige truc naar mijn mening. Wie gedoncitioneerd is, vindt dit nooit. Wie enig analytisch vermogen heeft, komt op de oplossing. Het gaat hier om het loskomen van de taal en meer mag ik niet verraden.

Het is overigens niet specifiek voor de taal. Het kan ook in de wiskunde. Wat denkt u van het volgende:

Een prachtig voorbeeld, mijns inziens. Driehoek ABC is ongelijkbenig. Ogenschijnlijk.

Opdracht 1: richt de middelloodlijn van AB op. Dat wordt H enzovoorts. Hoek H1 = Hoek H2 =90^o.

Opdracht 2: laat vanuit hoek C een bisectrice neer. Dat houdt in, dat Hoek C1 =Hoek C2.

Die middelloodlijn en die bisectrice snijden elkaar in D,

Opdracht 3: verbind de basishoeken A en B met D.

Nu is driehoek AHD congruent met driehoek BHD, want hoek

H1 = hoek H2 =90^o; AH =BH en HD =HD. Daaruit volgt, dat AD gelijk is aan BD.

Opdracht 4: laat vanuit D loodlijnen op op de opstaande zijden.

Dat heeft tot gevolg: hoek F1 = hoek F2 = hoek El = hoek E2 = 90^o. Nu zijn de driehoeken CDF en CDE congruent, want hoek F1 = hoek E1(=90^o), hoek C1 = hoek C2 (want CD was een bisectrice) en CD is natuurlijk gelijk aan CD. Daaruit mag geconcludeerd worden, dat FC = EC, maar ook FD = ED. Dat laatste hebben we nodig, want nu is driehoek ADF congruent met driehoek BDE, want AD = BD, hoek F2 = hoek E2 en FD = ED. Daaruit concluderen we AF = BE. En nu zijn we er. AF + FC = CE + EB, of anders gezegd AC = BC. De driehoek is gelijkbenig! Wiskundig is daar geen speld tussen te krijgen. En toch kan het natuurlijk niet, want je zou hiermee kunnen bewijzen, dat alle driehoeken gelijkbenig zijn en zelfs de meest fervente alpha weet, dat dat niet zo is.

De truc zit 'em in een vreemd soort conditionering, het ‘verkeerde been-effect’ in een heel speciale gedaante. Een prachtig curiosum, waarop ik in het vervolg nog terug zal komen. Gemakkelijker is de misleiding ‘ca. 1 ca.’ met daaraan verbonden de vraag wat deze afkorting betekent. In dit geval gaat het om het curiose feit, dat één afkorting meerdere betekenissen kan hebben.

Conditionering kan ook liggen in de spraak. Sommige mensen hebben in hun spraakgebruik last van ‘wandelende’ letters. ‘Weps’ voor ‘wesp’ is heel bekend in dat opzicht. Maar ook mensen, die niet met die handicap behept zijn, kunnen gemakkelijk op het verkeerde been gezet worden. Laat iemand maar eens vijf keer achter elkaar ‘de kat krabt de krullen van de trap’ zeggen. Gegarandeerd dat de letters gaan ‘wandelen’. Het mooiste voorbeeld, dat ik van dat verschijnsel ken, is de zin: ‘De koetsier poetst de postkoets’. Die zin heb ik nog nooit vijf keer achter elkaar in hoog tempo door dezelfde per-

[p. 101]

soon correct horen herhalen. De moeilijkheid zit in dit geval in de combinatie ts-st, gecombineerd met k-p en oe-o, De zin ‘Het meisje draagt een lampje’ telt evenveel lettergrepen, maar die zin kan iedereen zonder fouten gemakkelijk vijfkeer herhalen. Een zeer opvallende variant van conditionering!

Het aardigste voorbeeld, dat ik van toverkracht ken, laat zich moeilijk anders dan anecdotisch behandelen. Dat moet dan maar.

Een man komt het politiebureau binnen en zegt: ‘Ik heb toverkracht!’ De dienstdoende beambte antwoordt: ‘Jaja, meneer, dat soort gekken krijgen we hier wel meer. Mensen, die denken, dat ze Napoleon zijn hebben we hier bij bosjes gehad.’ ‘Is het dan niet strafbaar?’, vraagt de klant. ‘Nee, hoor, meneertje, gaat u maar rustig naar huis’, stelt de agent hem gerust. De man verdwijnt. Hij was eerlijk geweest. Tien minuten later kwam er een vrouw in tranen binnen. Hoe heette zij?

In dit geval gaat het om de conditionering, dat men geneigd is te horen wat men wil horen. Daarmee wordt het luisteren uitgeschakeld.

Voer voor psychologen. Taalkundig gezien heel curioos, maar niet zo moeilijk uit te leggen. De vraag blijft echter waarom iemand iets tegen zijn zin in kan zeggen, waarom is de taal af en toe sterker dan de logica? Meestal is het andersom. Ik vind het in het kader van deze reeks ‘Taalcuriosa’ echter teveel gevraagd om nog een studie psychologie ter hand te nemen, maar voor interessante suggesties houd ik mij natuurlijk aanbevolen. (Bureau Taalcuriosa, p/a Jules Welling, Leemkuilen 17, Best, Nederland).

Hopelijk hoeft u het volgende niet te lezen, omdat u alle grapjes begrepen hebt. Grappen uitleggen is niet leuk, maar in dit geval moet het gebeuren.

U zou de soortnamen van een voorbeeld voorzien. Ik noemde ‘vrucht’ en het antwoord was ‘appel’. Daarna vroeg ik een kleur, een diersoort, een muziekinstrument en een gereedschap. De antwoorden zijn: ‘rood’, ‘leeuw’, ‘viool’ en ‘hamer’. Wedden, dat u drie van de vier op uw lijstje heeft staan? Zo niet, dan heeft u over uw antwoorden nagedacht. Eerlijk zijn.!

Het magische driehoekje. Daarin leest vrijwel iedereen: ‘De vogels vliegen in de lucht’. Ook na herhaald vragen, blijkt dat meestal het antwoord te zijn, maar het staat er niet! Er staat: ‘De vogels vliegen in de de lucht’. Twee keer ‘de’ dus.

De oplossing van het ‘Belgische’ kruiswoordraadsel luidt:

wals

wals

wals

wals

Een moeilijke, maar ook een aardige. Het gaat hier om het optellen van letters in verticale zin. Dus: wees, aas, Els en Essen. Deze truc kan veel verder uitgebreid worden, maar ik wilde het niet te moeilijk maken. Het uitleggen van het principe is voldoende.

Het bewijs van de gelijkbenigheid is zonder twijfel het moeilijkste voorbeeld, omdat er enig wiskundig inzicht vereist is om de bewijsvoering te volgen. Ik kan u verzekeren, dat de bewijsvoering wiskundig correct in elkaar zit. Het probleem zit 'em dan ook niet in de bewijsvoering, maar ook in de tekening. Het snijpunt van de middelloodlijn van de basis en de bisectrice van de tophoek valt namelijk buiten de driehoek, ten zuiden van de basis zal ik maar zeggen. Het uitgangspunt is verkeerd! En dan de vrouw bij de politie. Zij heet natuurlijk To. Had de man immers niet gezegd: ‘Ik heb To verkracht’? Ja, dat zeiie.

En ‘ca. 1 ca.’ betekent natuurlijk ‘circa 1 centiare’, maar die had U wel gevonden, hoop ik.

Jules Welling