Yang. Jaargang 24

[p. 89]

Zwagerman en het schmieren
Dirk van Bastelaere

Joost Zwagerman in 28 Nieuwe Verhalen, het vakantieboek van de Arbeiderspers; Joost Zwagerman met liefdesbrieven in Maatstaf; Joost Zwagerman in 1987 met zijn poëziedebuut Langs de doofpot; Zwagermans romandebuut De houdgreep; Zwagerman met een column in het muziektijdschrift Vinyl; Zwagerman als criticus in de Volkskrant, in Vrij Nederland, op zoek naar het postmodernisme in de Haagse Post; Zwagerman in 1988, met een tweede poëziebundel: De ziekte van jij; Zwagermans verhalenbundel Kroondomein. Zwagerman in Maximaal en in Ieder hangt aan zijn gevallen toren, twee bloemlezingen met jonge Nederlandse en Vlaamse dichters.

Dit is een kort resumé van Joost Zwagermans literaire en literair-kritische activiteiten. ‘Wat was mijn wens? Schrijven, schrijven. Een boekkie schrijven en Heel Echt uitgegeven worden, ik bedoel, met drukproeven en zo, en een boek met een titel en een omslag en daarna recensies en ikke erg zenuwachtig, snappie?’ Dat schrijft Zwagerman in de min of meer fictieve liefdesbrieven die hij liet publiceren in de brieven-special van Maatstaf eind 1987. De in 1963 geboren Joost Zwagerman wou schrijver worden en alleen al de hoeveelheid drukwerk waarop zijn naam is aangebracht lijkt hem recht te geven op die betiteling. Bij tijden lijkt Zwagerman wel geplaagd te worden door de ‘tomeloze dadendrang’ die hij aan het personage Jochem uit zijn verhaal Henrik en het kaatsen meegeeft. Toegegeven, hij wist me vorige zomer door zijn bijdrage aan 28 Nieuwe Verhalen over een treinreis naar Firenze te bekoren, omdat dat verhaal een zekere vaart bezat die mij wel aangenaam was. Zwagerman, zo zei ik tot mezelf, had de drive. Maar hoe zit het met Zwagermans andere verhalen, die onlangs bij elkaar werden gebracht onder de titel Kroondomein? Niet iedere dag immers komt men een 25-jarige schrijver tegen die zichzelf in een dusdanige disseminatie van teksten verliest.

Wat opvalt in positieve zin is dat het boek een zekere structuur heeft. Het eerste deel bevat vier verhalen en heeft voornamelijk kinderen en pubers als hoofdpersonages. Het middelste deel is waarschijnlijk als een soort versnipperd zelfportret te beschouwen en bevat drie verhalen over schrijvers. In het derde deel wordt in twee verhalen beschreven hoe mensen krampachtig en ‘bijna ziek van ambitie’ hun verlangen om schrijver te worden proberen te verwezenlijken.

Niet bijster origineel dus, al die verhalen die het schrijven tot onderwerp hebben, en daar komt nog bij dat zij, gezien de stijl waarin ze geschreven zijn, een indruk van onwaarachtigheid nalaten.

Laat ik, om dat te bewijzen, als uitgangspunt Zwagermans in Maatstaf verschenen ‘liefdesbrieven’ nemen. In die brieven haalt Zwagerman Roland Barthes' Het plezier van de tekst aan. Uit de eerste twintig bladzijden van dat opmerkelijke boekje peutert hij twee, drie stellingen los die hij verkeerd uitlegt (zijn leesfouten zijn té flagrant om er hier op in te gaan) en waarvan hij een uiterst kromme synopsis aflevert. Dat het Zwagerman niet om integratie van Barthes' tekst in zijn zogeheten liefdesbrieven te doen is ligt voor de hand. Hij had alleen een aanleiding nodig om iets geleerderigs te kunnen zeggen over verleiding. Hij stormt ‘huize eruditia’ binnen enkel en alleen om zich een literair alibi te verschaffen, zodat zijn brieven ‘het teut zo lekker weg, een brieffie’ op een ‘literair level’ zouden worden getild. Blijft echter het feit dat in deze 16 kantjes brief nogal wat wordt afgebazeld en afgezeurd, en dat is knap vervelend.

Het grappige is nu dat Roland Barthes het in Het

[p. 90]

plezier van de tekst ook over verveling heeft en precies daardoor zijn indirecte oordeel als een beulshamer op Zwagermans schrijversvingertjes laat neerkomen: ‘Men legt mij een tekst voor. Die tekst verveelt me. Je zou kunnen zeggen dat hij babbelt. Het gebabbel van de tekst is slechts taalschuim dat zich vormt onder invloed van een eenvoudige schrijfbehoefte.’ Dit is, in nuce, het vernietigendste wat over Zwagermans stijl kan worden gezegd. Want dat is het wat Zwagerman in essentie doet (in vrijwel alles wat hij schrijft): babbelen, zaniken, emmeren, leuteren. Zwagerman heeft recentelijk een oproep gelanceerd tot meer hartstocht in de poëzie, maar hij heeft, middels zijn eigen teksten, het geleuter in de literatuur geïntroduceerd. (En het is, in vergelijking met een heer als Brusselmans, nog niet eens grappig ook.)

In Kroondomein is het natuurlijk van hetzelfde laken een pak. Zwagerman denkt wellicht dat je, als je voor jezelf uit zit te praten en dat gepraat ook nog opschrijft, op die zorgeloze manier tot literatuur komt. Omdat hij ook in de verhalen het gebabbel tot literatuur promoveert, staat Kroondomein vol van de redundanties. De schrijver uit De briefjesschrijvers mag dan wel denken ‘Dat ik een schrijver ben (een echte), dat ik schrijf en schrijf om dingen mede te delen, om dingen te vermooien’, dat is aan Zwagerman niet besteed. Behalve meedelen dat hij iets wil meedelen en op een bijzonder lelijke manier stamelen dat hij dingen wil vermooien, doet onze schrijver niets anders. Zo is zijn zinsbouw bij tijden werkelijk niet te pruimen. Hij huldigt dan het principe van de accumulatie, van de opeenstapeling van bijwoord op adjectief op adjectief op substantief.

‘Het kind kijkt een beetje verwonderd op en glimlacht plichtmatig, een half geslaagde imitatie van de geroutineerde en afstandelijke verkoopsters- of omroepstersgrijns.’ (p. 54)

‘De uitzinnige, bijkans euforische maar bovenal banale vreugde die de polonaise teweegbracht zorgde ervoor dat Oudeniers naam, voor de derde maal in successie, enthousiast rondging.’ (p. 136)

‘Op die zeldzame momenten, meestal na middernacht, ontsteeg het gezelschap de tot pose verworden recalcitrantie, die dan plaats maakte voor een eendrachtige, enigszins weemoedige gekweldheid.’ (p. 130)

Voor Zwagerman bestaat de preciese formulering niet. Zijn preciese formulering is de cumulatieve formulering. Op die manier denkt hij wellicht een flard van de essentie, of de essentie zelf te vatten. Maar hij lijkt wel een blinde die slaat naar een ei. Al die zwarig aandoende adjectieven maken een verhaal niet noodzakelijk hartstochtelijk of geloofwaardig. Het wordt er alleen maar lelijk van. En wat te denken van Zwagermans dwangmatige neiging om neologismen te fabriceren? Het neologisme, dat leert ons Brouwers, kan mits zorgvuldige toepassing een waardevol stijlaspect zijn. Maar in Zwagermans geval is het neologisme een voorbeeld van zijn effectbejag. Epigonaal is het aardigste woord dat ik in mijn vocabulaire aantref om in dezen zijn verhouding tot precies Brouwers te omschrijven, en omdat Zwagerman het effect verdubbeld wil zien, levert dat het volgende fraais op: ‘vrouwelijkheidbevel’, ‘dochterkruimel’, ‘geilheidsnirwana’, ‘mijn allerindividueelste zwijgmobiel met je quantumkleine hartje en je elektronenmooie vingertjes’, ‘mijn sexskelet en aanvalaarde’, ‘briefjesschrijversbekommernis’, ‘zinsmooiigheden’, ‘een vrouwrode vunzigheidswinkel’, etc, etc. Een opgefokte Vinkenoog had het niet beter gekund. Pure neo-Vijftigersretoriek is dit. Niks geen postmodernisme, maar slordigheid en taaleczeem.

Wanneer Zwagerman in Kroondomein dan schrijft: ‘Gemmetje, masseer mijn schrijversnek en -rug eens even, terwijl ik bezig ben jouw mooite op te tekenen. O, vind je dat een belachelijk woord, dat mooite? Dat vergt anders veel van mijn kunnen hoor.’ dan geloof ik dat eigenlijk niet. Ook al zou er ironie bij te pas komen, uit de rest van de verhalen blijkt een gelijkaardig gebrek aan zorg.

Het probleem is echter dat Zwagerman zich met al dat lelijks een eigen esthetica maakt. Een soort

[p. 91]

pulp-esthetica, welteverstaan, waarvan pathos, clichés, lelijkheid en effectbejag de voornaamste kenmerken zijn. Zo werd Zwagerman volgens Liefdesbrief Nr. 2 uitgenodigd om in Paradiso over De Respectabele Toekomst Van Het Schmieren te spreken, ‘zodat ik nu in een stemming verkeer die me ingeeft dat werkelijk niets me meer te voos en te vunzig is om op te schrijven, zelfs niet mijn voze en vunzige adoreerseltjes aan jou, Susannemannetje.’ Ik vraag me af in hoeverre de ontwikkeling van deze pulp-esthetica niet een vergoelijking is van zijn slordigheid. Zwagerman heeft bovendien in verschillende verhalen expliciete verontschuldigingen ingelast. In Kroondomein, bijvoorbeeld, ‘ik denk dat jij zo iets zal zeggen als wat overstelpen we elkaar met clichés, waarop ik zeg (...) ja, je hebt gelijk, maar het zijn wel hele lieve clichés -’ en in Oudenier haakt in: ‘En misschien is het voorgaande een nogal stereotiepe kenschets van kunstenaars, maar iedere scherpzinnige observator komt uiteindelijk terecht bij clichés en stereotiepen’, wat niet bepaald een scherpzinnige observatie is. In De briefjesschrijvers vraagt een moeder aan haar zoon die een lichtjes paranoïde ‘schreeuw-, spring- en zwoegschrijver’ is: ‘Jongen, jongen toch, waarom ook nu weer zoveel pathos in je schrijverijtjes? Is het niet beter om het wat kalmer aan te doen, zodat alles wat meer geloofwààrdig wordt?’ Waarop zoonlief antwoordt: ‘Mamma, er mag toch wel iémand zijn die weer eens wat eigenste schreeuwlelijkheden op papier zet.’ Het is duidelijk dat de respectieve verontschuldigingen nogal zwak uitvallen, om niet te zeggen dat ze alleen dan standhouden wanneer men ze als een subjectieve stellingname beschouwt.

Het is evenzeer duidelijk dat het Zwagerman om die schreeuwlelijkheid te doen is. Naar analogie met het schrijverschap heeft hij trouwens zijn schriftelijke bezigheden het ‘schreeuwlelijkschap’ genoemd. Of een lezer zich in die nogal idiosyncratische opstelling kan herkennen, valt nog te bezien. Zwagerman is duidelijk nog veel te jong om een boek van belang af te leveren. Hij voert de eerlijkheid als esthetiek nog wel in zijn vaandel, en dat is prijzenswaardig, maar hij verwart eerlijkheid met onnadenkendheid en overdrijvingen met hartstocht en hij denkt ‘te ontginnen’ als hij enkel te veel adjectieven gebruikt. Altijd is er wel iets mis. Zo zou men het verhaal Een gelukkige poging bijna als een groteske kunnen lezen, ware het niet dat het daarvoor bijlange niet grotesk genoeg is.

Als men de redundanties, de dertiglettergrepenwoorden, het geschmier en de snorrepijperij die voor psychologisering moet doorgaan weglaat, dan blijft van dit Kroondomein alleen de afwaskeuken over. Dat wil zeggen: mij hebben alleen het eerste verhaal ('s Avonds) en het laatste (Henrik en het kaatsen) enigszins kunnen bekoren. Het zijn verhalen waarin een lichte toon gevoerd wordt en waarvan de hoofdpersonages een prettige onbevangenheid uitstralen.

Of Zwagerman binnen een jaar of vijf de wereld zal verrassen met een boek dat ontroert door zijn tegendraadse schoonheid? Joost mag het weten. Hij heeft er vast wel de gedrevenheid voor.

Alle aparte boekpublikaties van Joost Zwagerman verschenen bij de Arbeiderspers.