Yang. Jaargang 24

[p. 92]

Bananen zijn rood, verhalen waarachtig
Dirk van Bastelaere

God in de gedaante van een school vissen in de Antwerpse Zoo, een nooit eindigend verhaal, gesublimeerde sex in een dagbladhandel, identiteitsverwisselingen, simultane werkelijkheden. Daarover heeft Joris Tulkens het in zijn bij Manteau verschenen verhalenbundel De macht van het getal.

Het doorgaans zeer prijzenswaardige Nieuw Wereldtijdschrift is in zijn commentaar op het debuutverhaal van Joris Tulkens, toen nog Georges Tulkens, nogal onvoorzichtig geweest. ‘Om te beletten dat de kritiek hem meteen het etiket “Vlaamse Borges” opplakt, doen wij het hier even zelf’ schreef men in de inleidende tekst die als appetizer moest dienen. Waarlijk mooie copywriting was dat en dat moet men bij Manteau hebben doorgehad want de lofprijzing werd prompt als blurb gebruikt. Nu zag ik dat etiket van ‘Vlaamse Borges’ door een bedachtzame vinger maar liefst weer verwijderd, want Joris Tulkens verhoudt zich tot de grote Argentijn als zeg maar de Vlaamse Filmkens tot Alfred Hitchcock. En hoe het met dat ‘ongemeen rijke ideeëngoed’ waarvan sprake is in de flaptekst gesteld is, zal wel blijken als men Tulkens' boek op zijn eigen tes beoordeelt.

Aan de hand van zijn verhalen probeert Joris Tulkens het bestaan van een objectieve werkelijkheid te weerleggen. Daartoe voert hij de bekende stelling aan als zou de werkelijkheid slechts bestaan uit van individu tot individu verschillende interpretaties van de werkelijkheid. Objectiviteit bestaat niet. Er is enkel subjectivisme: oordeel en waardetoekenning komen alleen tot stand op basis van de wijze waarop wij ons verhouden tot de dingen.

‘Iedereen leeft in zijn eigen werkelijkheid en al die werkelijkheden zijn evenwaardig’ schrijft Tulkens in het titelverhaal van de bundel. Wel bestaat er zoiets als ‘de macht van het getal’: ‘de meerderheid beslist dat haar werkelijkheid de werkelijkheid wordt en noemt die dan objectief.’ Deze twee uitspraken lijken mij in zulke mate onverzoenlijk dat men eigenlijk van een denkfout kan spreken. Aan de ene kant is er een bijna volstrekt solipsisme: ‘Iedereen leeft in zijn eigen werkelijkheid en al die werkelijkheden zijn evenwaardig’, aan de andere kant zou er toch zoiets bestaan als een grootste gemene deler, waaruit blijkt dat al die eigen werkelijkheden toch weer niet zo verschillend zijn. Als er op honderd mensen 51 zijn die beweren dat de wereld zus is, dan is hij niet zo, ook al beweren 49 andere mensen dat. Op die manier lijkt het wel alsof de wereld van de generaliseringen aaneenhangt.

In het titelverhaal heeft Tulkens trouwens vaker last van zijn constructies. Omdat hij persé wil bewijzen dat de psychiater zelf de patiënt is die hulp behoeft, offert hij voor een groot deel de geloofwaardigheid op.

Om te slagen in zijn opzet heeft Tulkens twee psychiaters met bijna gelijkluidende namen van doen: Van Baekel en Van Bogaert. Er is een bloederige pulp-moord nodig om de psychose van één van de twee aannemelijk te maken. Een deel van de therapie van de zieke bestaat erin dat hij in de psychiatrische kliniek zijn beroep van arts verder mag blijven uitoefenen. De man slaagt er zelfs in enkele medepatiënten te genezen. Dat Van Bogaert, die denkt dat hij Van Baekel is, denkt dat Van Baekel eigenlijk Van Bogaert is, is al knap verwarrend. Dat er ook nog met fotocopieën wordt gegoocheld, dat een verpleegster een hoogst onduidelijke rol speelt en dat de Van B's een houterig taaltje spreken dat in een aflevering van Bel de 500 niet zou misstaan, is irritant. Maar wanneer je na dertig bladzijden van dergelijk geknutsel tot de vaststelling komt dat al

[p. 93]

het voorafgaande door één van de psychiaters gedroomd is, krijg je pas goed het heen en weer. Dit kan niet.

Tulkens is in dit en in de meeste andere verhalen waarschijnlijk averechts te werk gegaan: hij heeft een plot bedacht, een raadseltje; hij heeft daarvan een schema gemaakt en hij heeft dat schema gewoon ingevuld. Zo maakt men geen literatuur, zo maakt men een ordinaire puzzel. Niet voor niets beweert John Cheever, één van de grote Amerikaanse meesters van de short story, dat hij met niets anders vertrekt dan met zijn eigen herinneringen.

Ook in de andere verhalen is Tulkens er niet in geslaagd om de waarachtigheid te bewaren. Nu weet zo langzamerhand iedereen wel dat men in een gedicht of een verhaal met een fictieve werkelijkheid te maken krijgt die helemààl niet een afspiegeling van een andere, buiten de tekst bestaande werkelijkheid hoeft te zijn, maar wanneer een verhaal als Lost in the Funhouse van John Barth de lezer waarachtige en ontroerende gebeurtenissen voorhoudt en er tegelijkertijd in slaagt om die gebeurtenissen te ontmaskeren als pure fictie, dan heb je twee vliegen in één klap (en waarschijnlijk zelfs méér): de waarachtigheid én de fictie. Het leven en het nadenken over de vorm waarin je dat levensechte gepresenteerd wordt. Tulkens' verhalen zijn van opzet vaak te gekunsteld. Sommige verhalen als De voyeuren Overspelige geluiden in de badkamer zijn in de beschrijving van hun personages zelfs nogal lachwekkend. Andere verhalen zijn in feite enkel illustraties van een ‘filosofische’ stelling.

Wat b.v. moet men zich voorstellen bij Het verhaal der verhalen dat gaat over een man die ‘Oh, eh... stories’ schrijft en die in Portugal van een op de Gregory Peck uit Moby Dick lijkende zeeman het aanbod krijgt om bij een oude vrouw het ‘verhaal der verhalen’ te aanhoren. Om het verhaal niet te vergeten en niet ‘in grote ellende terecht (te) komen’ moet de verteller echter tot het einde toe luisteren. Het verhaal dat de vrouw vertelt is natuurlijk gelijk aan het verhaal waarvan de verteller deel uitmaakt. U herkent natuurlijk de gelijkenis met de Chinese dozen en de Russische matrosjka-poppetjes. Bovendien is dit een voorbeeld van wat in het deconstructionisme bekend staat als de mise-en-abŷme, maar ik vermoed niet dat Tulkens andere bedoelingen had dan een onheilspellend verhaal in de traditie van E.A. Poe te vertellen.

Tulkens' verhalen zou men eigenlijk het beste onder de noemer fantastiek kunnen klasseren. Gevulgariseerde theorieën, de sfeer van onwaarachtigheid waarin de verhalen baden, de simplificerende benadering van zeer complexe fenomenen als geestesziekte en verbeelding, het zijn allemaal klassieke elementen van het genre. Het Ichtusproject trouwens is in elk opzicht een SF-verhaal: een school vissen in de Antwerpse Zoo neemt het besluit om een ‘boodschapper’ een bezoek te laten brengen aan ‘een toevallige groep,..., namelijk één van zeer grote intelligentie en werkkracht.’ Deze boodschapper ‘zal zich de gezalfde laten noemen’ en waarlijk: de here Jezes wordt door de vissen op de aarde neergezet. Het taaltje van de vissen is een soort sociologen-jargon. Ze debatteren beschaafd over ‘ontwenningstherapieën met vreemde namen, zoals “kunst”, “godsdienst”, “wijsbegeerte”’. Er is een erg bescheiden neiging tot satire, maar dat kan niet verhinderen dat dit verhaal in zijn conceptie behoorlijk lachwekkend is.

En zo zijn er meer: De voyeur, bijvoorbeeld, over een man die in geen maanden gerookt heeft en een winkeldochter bruuskeert. ‘Van nature was ze geneigd tot (preutse afkeuring) en dat verklaart de trotse eenzaamheid die nu al dertig jaar als een mijnenveld rond haar lag.’ Van een overspannen vergelijking gesproken!

Het is in dit verhaal weer lachen geblazen omdat des mans inval metaforisch als een sexuele daad kan worden gezien ‘Tot driemaal toe herhaalde hij dezelfde handeling, tot een mystieke zaligheid zich over zijn gelaat verspreidde, zijn trekken zich ontspanden en de obsessionele blik... etc. etc.’ Een ogenblik dacht ik zelfs dat het een groteske was en werkelijk zo bedoeld, maar de mijnenveldmetafoor en het taalgebruik tout court deden me besluiten

[p. 94]

dat het hier waarschijnlijk om onvermogen gaat. Zelfs op school worden betere opstellen geschreven. Elke uitgever van stand had zich tegen het opnemen van dit verhaal verzet.

Ten slotte is er nog het taalgebruik. Tulkens schrijft een stroef en lelijk Nederlands dat in Nederland bekend staat als zijnde het Vlaams. Registerverschil is de man onbekend. Iedereen in zijn verhalen praat als de dokter in het gezondheidsmagazine van de BRT. Hij kent het onderscheid niet tussen een paspoort en een identiteitskaart en om niet te moeten zeggen dat een vrouw kletst als een viswijf schrijft Tulkens dan maar: ‘Als een visverkoopster begon ze plotseling aan één stuk door te ratelen.’ Het boek staat vol schitterende zinnen als ‘Een roestbruine mantel bedekte haar schoot en daarbovenop lagen haar werkhanden, als in gebed bij elkaar gevouwen’ en ‘Aanvankelijk contesteerde ik zijn vrijgevigheid nog welgemeend, later beleefdheidshalve, ten slotte alleen nog pro forma’.

Ik begrijp best wel dat Tulkens verhalen wou vertellen, maar hij had ze moeten schrijven ook. In een ambtelijk taaltje een idee uitwerken en dat opschrijven is niet voldoende.

Bovendien lijden alle verhalen onder het effectbejag dat niet alleen uit de onderwerpskeuze blijkt (schizofrenie, moord, jaloezie, genialiteit en gekte,...) maar ook uit het krikkemikkige taalgebruik. Een scheldkanonnade bijvoorbeeld ‘Stenen des aanstoots, dat zijn jullie. Onbekwame druktemakers, doordrenkt van praalzieke verwatenheid’.

Er is ook nogal wat ‘razernij’ en ‘waanzinnige uitleg’ en natuurlijk mogen ook een ‘afschuwelijke grijns’ en ‘duivelse hardnekkigheid’ niet ontbreken. Bovendien plooit een geleerde, om in de stijl van Fu-Manchu te blijven ‘zijn mond weer in de gewone, wat gepijnigde, enigszins verachtende uitdrukking van het onbegrepen genie.’

Joris Tulkens schrijft ouderwetse plot-verhalen en dat kan men hem niet kwalijk nemen, dat is zijn persoonlijke keuze. Maar hij wil science-fiction en flauwe anekdotes (De voyeur, Streepjes zonlicht) voor literatuur doen doorgaan en dat is een vergissing.

Tulkens is uit op effect en hij probeert filosofische stellingen te verwerken in verhalen die qua onderwerp verwant zijn aan pulp, fantastiek en SF. Hij beschikt duidelijk niet over een stilistisch vermogen dat aan zijn verhalen een literaire brille zou meegeven.

Precies omdat Tulkens in een gebrekkige stijl belangwekkende uitspraken wil doen over de aard van de werkelijkheid, zet hij een proces in gang dat als Verkitschung bekend staat. Zijn verhalen behoren voor mij dan ook tot de categorie van de literaire kitsch.

Joris Tulkens, De macht van het getal. Manteau, Antwerpen, 1988.