Yang. Jaargang 37

[p. 400]

Hans Blumenberg
Leeuwen

_Verzoenende verwijdering van de leeuw

In het land Kanaän zijn er geen leeuwen meer. Een Midrasj Tanchoema vertelt hoe het zover is gekomen. Rabbi Chanina ben Dossa kwam op een dag een leeuw tegen. Hij wist van de fabel dat dit de koning der dieren was. Maar wat kon hem die fabel schelen? Dus schreeuwde hij hem toe: ‘Jij slappe koning! Had ik je niet allang bezworen dat je je niet meer zou laten zien in het land Israël?’ De leeuw moest het vergeten zijn, want nu hij er nadrukkelijk aan werd herinnerd, ging hij er meteen vandoor.

Psychologie is niet van toepassing op wat nu gebeurt. Rabbi Chanina ben Dossa rent de leeuw achterna, haalt hem in en spreekt hem toe: ‘Ik heb je gekrenkt, toen ik je een slappeling noemde. Je schepper heeft je immers een machtige genoemd. Want het staat geschreven: De leeuw, machtig onder de dieren.’

De legende zegt ons niet wat daarop gebeurde. In ieder geval bleef de leeuw afwezig in het land waar hij beschimpt was. Niet omdat hij de verontschuldiging niet geaccepteerd zou hebben, maar omdat de beschimping voorafging aan de bezwering, zich in het land Kanaän niet meer te laten zien. Daar had rabbi Chanina ben Dossa niets van teruggenomen. Het was een krachtproef en hij had haar gewonnen. Mocht hij de aan zijn machtswoord gehoorzamende leeuw - alsof de messianistische tijd was aangebroken - ook nog beschimpen?

Toch was het niet berouw dat de rabbi de leeuw achterna deed rennen. Hij had aan de fabel gedacht, wat het makkelijk maakte degene te bespotten, die zich niet tegen het verwijt kon verzetten. Toen de leeuw, fysiek gesproken, al in bewaring was gesteld, moet de schriftkundige zijn ingevallen wat in de Spreuken van de Bijbel stond en dus uitging van degene die meer dan alle rabbijnen over de leeuwen wist. Hem te hebben tegengesproken, was erg. Het was voor de Schepper dat de rabbi zich bij het schepsel verontschuldigde.

Maar toch: was dit een reden, dat de leeuw machtig onder de dieren behoorde te zijn, om hem de macht van de mens niet te laten voelen, hem veeleer met een bezwering het land uit te zetten?

Sindsdien zijn er geen leeuwen meer in Kanaän. Verzoend en toch verbannen, maken zij het land tot het beloofde door hun afwezigheid.

[p. 401]

_Leeuwen

Als leeuwen zouden kunnen schilderen, dan waren hun jagers de gejaagden.

Lafontaine laat een schilder een werk publiek tentoonstellen, waarop een machtige leeuw geveld is door slechts één man. Het beeld lijkt het publiek te bevallen, omdat de jager als representant van de mensheid de superioriteit van de soort over de koning der dieren bewezen heeft. Men schijnt hierover nogal te hebben opgeschept. Een leeuw heeft het gehoord en heeft alles aan de simpele verbeeldingskracht van de schilder toegeschreven. In twee verzen weet hij de dingen recht te zetten: Avec plus de raison nous aurions le dessus, / si mes confrères savaient peindre.

Het esthetisch bevredigende van deze verklaring is dat de leeuw niet het realistische tegenbewijs aanbiedt. Hoewel hij wel degelijk in natura en niet alleen in figura op de scène verschenen is, en zowel de schilder als de pretentie van zijn publiek bekritiseert. Voor hem volstaat het de verbeeldingskracht van zijn soortgenoten tot dezelfde prestatie en hetzelfde succes in staat te achten, had dat ene kleine gegeven niet ontbroken dat leeuwen toevallig de schilderkunst niet op hun repertoire hebben staan.

Gelukkig maar, zal de bezitter van een uitgave van Lafontaines fabels in verzen met illustraties van Grandville zeggen. Zijn ets bij precies dit stuk laat een leeuw zien die, staand op de achterpoten, penseel en palet in de voorpoten, behoorlijk ver gevorderd is met een afschuwelijke prent, waarop een leeuw die een stuk angstaanjagender is dan hijzelf over een al verslagen mensenslachtoffer van schamele afmetingen heen staat. Er bestaat geen prijs voor de slechtst mogelijke illustratie, anders dan zou deze afbeelding haar moeten krijgen.

De leeuw uit de fabel wil het publiek van het bejubelde schilderij nu net niet met de voorstelling van een schilderende leeuw in contact brengen, hij wil juist zijn soort de schande van de simpele esthetiek besparen. Zijne koninklijke hoogheid ziet er, welgemanierd, van af om een vleiende schilder aan het arrogante publiek het bloedige tegenbewijs te laten aanbieden, om te verduidelijken dat de bevalligheid van het beeld vooral gelegen is in het afzien van de realiteit. In plaats hiervan neemt hij genoegen met de verwijzing naar de relativiteit van het zelfbewustzijn van elke soort op het esthetische niveau van de vergelijking: deze mensen die zich slechts willen voorstellen hoe één van hen een leeuw afmaakt, zouden door retoriek ertoe gebracht moeten worden gewoon eens na te denken over hoe leeuwen in dezelfde situatie zouden handelen - voor zover ze over esthetische verbeeldingskracht zouden beschikken. Hiertoe moet men beslist het gegeven in gedachten houden dat leeuwen nu eenmaal niet kunnen schilderen, wat ze ertoe veroordeelt roofdieren te zijn.

En passant ziet men wat voor een machtige verworvenheid van de rede de conjunctief is. Deze zou zelfs een leeuw in staat stellen mensenbeschermer te worden.

[p. 402]

_Twee maatstaven voor een leeuwenhonger

De eerste discipel van Schopenhauer op een Duitse leerstoel in de filosofie was Paul Deussen, een jeugdvriend van Nietzsche uit de tijd dat ook deze Schopenhauers alomtegenwoordigheid van het Ik in al het Andere nog niet verachtte. Dat was in 1887 al voorbij, toen Deussen, vanuit zijn woonplaats Kid onderweg naar een Middelandse-Zeereis, Nietzsche een bezoek bracht in Sils-Maria.

We weten niet veel van deze laatste ontmoeting, die even weinig vruchtbaar moet zijn geweest als ze kort was. En de Boeddha-legende, die Deussen aan zijn op Schopenhauers advies gevolgde India-studie had overgehouden en die hij aan Nietzsche vertelde, kan niet tot warmere vriendschapsbanden hebben bijgedragen. De legende is een van de grote stukken ter bevordering van het nadenken, als je dat voor een keer zo archaïsch mag zeggen. Boeddha ontmoet een hongerige leeuw. Om diens honger te stillen, verandert hij zich in een haas.

Voor de Schopenhaueriaan was dat nog net een passende miniatuur: Hoewel het een leeuw was en daarmee een misgeboorte van de wil in één van zijn meest onontmaskerde vormen, is het medelijden van Boeddha toch groot genoeg om diens hongersnood niet te minachten. Toch doet Boeddha niets anders. Hij schenkt slechts zichzelf, een toegeven aan de nood, en dat met de geringste gift van vlees; voor een leeuwenhonger nog net denkbaar als niet-niets. Ondanks de metamorfose van de Boeddha zal de leeuw het hem afwezige nog steeds gevoeld hebben. Na de haas zal hij zijn zinnen op iets anders hebben gezet. Nietzsche zal de legende waarschijnlijk niet hebben ervaren als een geschenk van vriendschap voor zijn intellectuele honger naar bijval en volgzaamheid. Hij verachtte al lange tijd het medelijden met leeuwen die honger leden. Waarom leden ze honger? Omdat ze niets deden met hun leeuwenmoed. Een leeuw die honger lijdt, verdiende niet eens een haas. Hij ver-diende te sterven.

Zou Paul Deussen zich misschien de meedogenloosheid herinneren waarmee zijn jeugdvriend hem eens aangemoedigd had het theologische berenvel af te stropen... en me als een jonge filologische leeuw te gedragen? Daar was nu de leeuw, maar hij was hongerig en met een haas van medelijden tevredengesteld.

[p. 403]

_Medelijden met de leeuw

Wonderlijk is het, schrijft Alfred Polgar in één van zijn glossen, welke mensen aan welke dieren de voorkeur geven. Het overgevoelige meisje Lotte voelt zich aangetrokken tot de leeuwen, die rovers met hun brede neus. Een levenslange karaktertrek, zo zou blijken.

Polgar ging niet zo ver in zijn waarneming als hij gewoon was. Terwijl het nog maar een klein stapje was naar de hoogste trede van de generalisatie: hoe wonderlijk het is, dat mensen uberhaupt aan dieren de voorkeur geven.

Het overgevoelige meisje Lotte zou hem een prachtige aanleiding voor deze laatste stap hebben gegeven. Zij was namelijk de heldin in een anekdote, die vertelt hoe zij oog in oog met het beeld ‘Christenvervolging onder Nero’ in bittere tranen uitbarstte en, naar de reden van haar wenen gevraagd, naar een eenzaam en nors hurkende leeuw zou hebben gewezen terwijl zij smartelijk uitriep: ‘Ach papa, die arme leeuw daar heeft geen Christen!’

Zo stuitend kan onrechtvaardigheid zijn, als de verdeling van goederen maar van op een fatsoenlijke afstand bekeken wordt; bijvoorbeeld van op de afstand van het meewarige kind tot de leeuwen en hun abstracte recht op Christenvoer. De ene leeuw, hoe zou het ook anders kunnen, is gelijk aan de andere, en als er ooit Christenen te vreten vielen, dan ook maar voor allemaal.

[vertaling] Kurt Devrese