Yang. Jaargang 39

[p. 107]

Kris Lauwerys
Woorden graveren in oorlogstijden
Opmerkingen bij Felix Hartlaubs In den eigenen Umriss gebannt.

Voor insiders is Felix Hartlaub al decennia een goed bewaard geheim. Walter Jens, Jean-Paul Sartre, Jürgen Becker en recent Durs Grünbein zagen in Felix Hartlaub een groot talent, een verre verwante. Toch waren van Hartlaub jarenlang alleen een relatief onbetrouwbare postume editie van zijn ‘oorlogsdagboeken’, enkele verhalen en een deel van de oorlogsnotities beschikbaar. Met de zopas verschenen tekstkritische editie van proza en brieven tussen 1939 en 1945 zal de receptie van zijn werk wellicht alsnog op gang komen.

Hartlaub groeit op in een kunstzinnigburgerlijk milieu. Zijn vader, Gustav Hartlaub, was een notoir museumdirecteur en promotor van de expressionistische kunst. Hij was het ook die het begrip ‘Neue Sachlichkeit’ vormde. Vader Hartlaub stimuleert de jonge Felix volop in het tekenen en schrijven. Hij meent dat zijn teruggetrokken zoon zich zo beter zal kunnen uiten. Een psychiatrisch geval is Felix echter niet, zo vindt een psycholoog, die verder constateert dat Felix ‘een en al oog’ is, een grote ‘innerlijke afstand tot de dingen’ bezit. Het zijn eigenschappen die zijn teksten later in hoge mate zullen kenmerken.

Hartlaub studeert romaanse en geschiedenis als de nazi's aan de macht komen; hij beëindigt zijn doctoraat net voor hij wordt opgeroepen voor het leger. De sensibele historicus aardt slecht in deze ruwe mannenwereld, die hij in korte, scherpzinnige observaties begint weer te geven. Het zijn niet Hartlaubs eerste schrijfpogingen. Enkele verhalen van hem hebben dan al enig opzien gebaard. Net voor de oorlog heeft hij met de steun van zijn vader gepoogd zich als cultuurjournalist

[p. 108]

binnen te loodsen bij vooraanstaande kranten. Felix Hartlaub lijkt echter wel de beslui-teloosheid zelve: niet één artikel schrijft hij ten einde; ook zijn proza blijft fragmentarisch. De mobilisatie neemt hem een beroepskeuze uit handen.

Eind 1940 wordt Hartlaubs militaire dienst onderbroken en moet hij voor het ministerie van Buitenlandse Zaken in Parijs archieven gaan uitpluizen. De ‘troosteloosheid, leegte’ van de geliefde stad bedrukken de man zeer, zijn rol als Duitse bezetter is een permanente en obsederende bron van onbehagen. ‘De woestijn dijt uit,’ heet het in een notitie. ‘Atoomverbrijzelende blikken’ van de Fransen bevestigen zijn gevoel van isolatie. Dat hij gezien zijn functie niet in uniform hoeft rond te lopen, maakt het nog erger: ‘In burger loop ik vaak het gevaar voor spion te worden aangezien.’ In zijn schaarse vrije uren begint hij notities - ‘woordgravures’ noemt hij ze - te maken, variërend van prozagedicht tot satirisch kortverhaal. Het is materiaal, vindt hij, de uitwerking ervan zou in vrediger tijden volgen. Des te frappanter is zijn stijlbewustzijn: ritme en zin voor detail zijn duidelijk beïnvloed door de filmtechnieken, waarvoor Hartlaub zich erg interesseert. Maar vooral vallen gedurfde woordvormingen en de dwarse, elliptische zinsbouw van dit ‘materiaal’ op. In een brief meldt hij daarover: ‘Ik zou dagenlang aan twee, drie regels kunnen zitten, dat is wellicht mijn diepste [...] passie, het heeft iets onmenselijks, dit etsen van lettergrepen hoort eigenlijk meer thuis in de grafische kunsten.’

Na Parijs wordt Hartlaub opgenomen in de ‘tweede Führerkreis’. De laatste drie oorlogsjaren moet hij zo meereizen naar de verschillende Führerhoofdkwartieren om er te zorgen voor het ‘oorlogsdagboek’ van de Wehrmacht. Daarmee zit hij in het feitelijke machtscentrum van het Derde Rijk en registreert hij wat Arendt de banaliteit van het kwaad noemde: onverbiddelijke karikaturen van leven en mensen rondom de Führer. Het zijn ook hier weer fragmentarische satires, observaties en korte verhalen. Na een van de bombardementen in de buurt van Berlijn wordt Hartlaub als vermist opgegeven.