Yang. Jaargang 40

[p. 299]

Robert Menasse
vertaling Paul Beers
‘Lot’ in tijden van globalisering

(Rede bij de verlening van de Erich-Fried-Preis op 16 november 2003 in het Literaturhaus te Wenen)

Ieder mens heeft zijn lot. Dat zegt men zo gemakkelijk. Maar daarbij wordt voorbijgegaan aan het schandaal dat in deze constatering ligt. Wie op zijn levensweg voor vertakkingen, kruisingen en al helemaal voor een driesprong de mogelijkheid en het vermogen heeft te beslissen welke richting hij inslaat, diens leven wordt juist niet door het lot, maar door hemzelf bepaald. Lot, dat is het leven ten dode, zonder alternatieven. Zolang iemand die ‘ik’ zegt ook beslissingen kan nemen, zolang heeft hij geen lot, maar gewoon een leven, hoe hard het ook waait, of het nu meewind of tegenwind is.

Lot, dat is onbelangrijk zolang vrije beslissingen niet met vrijheidsberoving, rechtop lopen niet met bukken en buigen, visies op het leven niet met de dood bestraft worden. Het gevaar om door een bepaalde beslissing aan inkomen, aanzien en invloed in te boeten, maakt wat men meent te moeten doen om inkomen, invloed en aanzien te behouden, niet door het lot bepaald. Wie zegt ‘ik kan niet anders’, terwijl hij niet alleen anders zou kunnen, maar anders zou moeten, heeft niet zijn eigen lot getypeerd, maar al te vaak het lot van anderen bezegeld. Wie het gas in moest had een lot, wie naar zijn werk gaat heeft er geen. ‘Ik kan niet anders’ - deze zin heeft een heel eigen betekenis in de mond van Luther of van Eichmann.

Lot is principieel zonder alternatief, terwijl de condities van ons leven en van ons werk enkel in hun vrijheid min of meer beperkt zijn. Dit onderscheid laat een kleine maar toereikende ruimte voor beslissingen - die alleen zolang we ze niet zelf nemen, door het lot voor ons genomen worden.

[p. 300]

De nadrukkelijke pretentie van de Verlichting was aanvankelijk niet het lot van de mensen te ‘verbeteren’, maar hen van het lot te bevrijden. Dit is men tegenwoordig vreemd genoeg vergeten, sinds de tijd van de wederopbouw, toen de puinhopen weggehaald, dus ook de puinhopen van de Verlichting opgeruimd werden, toen de infrastructuur hersteld, dus ook het ideeëngoed van de Verlichting gerestaureerd, namelijk tot lesvak werd - net als het neolithicum, de Punische oorlogen of de Renaissance. En sindsdien kleefde er ook aan de Verlichting een smet - zij, de oorlogsverklaring tegen het leven-als-lot, zij kreeg na de oorlog zelf een lot: een geschiedenis die ze niet wilde, een nederlaag waartegenover ze weerloos was geworden, een bevrijding die slechts een bevrijding van de voorwaarden van haar noodzaak was, maar niet haar bevrijding. Steeds weer, ja regelmatig ging het in de geschiedenis anders dan door mensen gepland. Maar voor het eerst in de geschiedenis ging het anders dan mensen dachten dat het door de geschiedenis zelf gepland was geweest. Daarom was de bevrijding van de nazi-terreur niets anders dan dit: de bevrijding van de nazi-terreur, niet meer en niet minder.

In deze bevrijding waren daarom - tegen alle schijn in - de voorwaarden voor vrijheid en zelfbeschikking slechter dan ooit tevoren; niet alleen theoretisch, vanwege de smet die nu de geest aankleefde, maar ook praktisch, omdat iedereen nu al datgene absolute vrijheid achtte wat niet met absolute terreur gepaard ging.

Daarmee zijn we bij Erich Fried en Jean Améry, bij Theodor W. Adorno en Jean-Paul Sartre en al de anderen die leermeesters van mijn generatie werden. Gestempeld door deze geschiedenis, en gebroken door deze geschiedenis, maakten ze de oude nadruk van de Verlichting weer geloofwaardig, doordat ze haar als bron zelf van hun pessimisme gebruikten, doordat ze zich koppig te weer stelden ook tegen het onoplosbare van hun eigen bestaan, doordat ze de vernederde grootheid van het leven vervingen door hun eigen grootheid om te overleven, en doordat ze de hoop op de toekomst door hun zeer terechte argwaan jegens de moderne restaurateurs van het verleden indirect levend hielden. Deze vadergeneratie, deze generatie van de vrij door ons gekozen vaders wist dat wij geen kans hadden, maar ze gaven ons de opdracht haar niettemin te benutten. Dit werd een frase, maar niet daarom onjuist.

Onjuist, zij het ook niet onwaar, werd deze leer pas na het jaar 1989, toen de wereld de tweede grote bevrijding beleefde, die ze in theorie verlangd, maar in de praktijk niet meer verwacht had, die de doem van een eeuw ongedaan maakte, maar de verlossing pas goed onmogelijk.

Hoe problematisch de gespleten wereld eerst ook was, haar probleem was niet de kloof, maar het aftandse alternatief dat ze bood. Toch was het nog een wereld van het alternatief, een bastaard van de Verlichting, een ontmenselijkte, dus nog altijd aan de mensen toe te schrijven realiteit.

Misschien ziet u nu waar ik heen wil: naar de vraag hoe ‘geëngageerde literatuur’, zo ze er een wil en kan zijn, handelt - onder voorwaarden die diegenen zich niet konden voorstellen die het begrip engage-

[p. 301]

ment gedefinieerd en, hoe gebroken en tegenstrijdig ook, aan ons doorgegeven hebben.

Het begrip ‘soort’ [‘Gattung’] was de eerste poging het idee zowel als de mogelijkheid van globalisering onder woorden te brengen, en dit begrip laat tegelijk zien dat het idee uitging van de belangen van hen die het betrof, het menselijk geslacht [‘Gattung’]. Maar het begrip ‘globalisering’ maakt juist de ‘soort’ tot slachtoffer van een vrijheid die de ontketende vrijheid van een wereld-der-dingen is, waaraan de soort zich moet onderwerpen. Vrijheid, dat was toch vrij-zijn van het lot, de aanspraak op zelfbeschikking in alternatieven. En nu treffen we onszelf aan in een wereld die bevrijd is van twee tirannieën - en tegelijk van de mogelijkheid van haar bevrijding: een wereld zonder alternatief.

Globalisering - dit begrip kenmerkt een realiteit die weer aan een historisch automatisme gelooft waarin de ‘soort’ zelf geen alternatieven meer ziet of kan en wil denken.

De enige geschiedenis die voor ons geen hoofdstuk van het verleden was, maar doorwerkende, zogezegd historisch gefundeerde tegenwoordige tijd en toekomst, is geschiedenis geworden zoals alle geschiedenis ervóór. Met één nog niet herkende bijzonderheid: dat de vooruitgang die ze in het klein was, niet begrepen wordt als de achteruitgang die ze in het groot is. Een wereld zonder alternatief - dat is als grondslag van ons handelen en denken een wereld van vóór de Verlichting, een wereld die onze vaders niet kenden, en dat betekent iets kwalitatief heel anders dan deze zin voor vroegere vaders sinds het begin van de nieuwe tijd betekend heeft. De eis aan iedere enkeling om in alternatieven te denken, de pretentie dus om de mensen van het lot te bevrijden, is nu zonder alternatief een kardinale vraag geworden, de vraag namelijk of het mogelijk is niet ‘de mensen’, steeds meer mensen, maar de soort als geheel van het geloof aan de lotsbepaaldheid van hun handelen te bevrijden. Hoe komt men aan een alternatief als er geen lijkt te zijn.

Ieder mens heeft zijn lot. Zo was het. Dat was naar verhouding onschuldig, tot Auschwitz. Nu moet men zeggen: de mensheid als geheel heeft niets dan een lot. Dat is heel, heel oud en volkomen nieuw. Dat is ongehoord, omdat we het nooit gehoord hebben van degenen die ons zeiden dat het ging om de zelfbeschikking van de mens, dus om de verdrijving van het lot uit de wereld.

Waar tenminste één continent aanspraak op maakte, namelijk het denken in alternatieven, is wereldwijd opgegaan in alternatiefloze beaming, globalisering, dus voortijd van de nieuwe tijd. Als schadeloosstelling voor het verlies van zelfbeschikking wordt ons tevredenheid op een hoger niveau van de productiekrachten aangeboden - we hebben, lijkt het, het aanbod aangenomen. Lot. Vergeleken met de onontkoombaarheid die algemeen aan de globalisering wordt toegeschreven, was Hegels wereldgeest een briesje. Maar anders dan bij Hegels wereldgeest weten we van de onontkoombaarheid van de globalisering niet hoe ze zal eindigen. We weten alleen dat ze niet zo leugenachtig is aan

[p. 302]

het eind ‘welvaart voor allen’ te beloven. ‘Over tweehonderd jaar zal geen uithoek ter wereld meer armoe en ellende kennen’ - dat belooft de globalisering niet. Ze chanteert ons niet met toekomst. Ze verklaart de noodzaak van het huidige lijden niet met het perspectief van de bevrijding van latere generaties, ze verklaart het huidige lijden helemaal niet, ze chanteert ons met het heden. Dat wil zeggen met het historisch ontbreken van een alternatief, met lot.

Wat kunnen wij nu, na het opruimen van het lot, en na het opruimen van de middelen ter opruiming van het lot, tegenover het geglobaliseerde lot stellen?

Vandaag eerst de vraag.

En wat kan literatuur, een bekroonde nog wel, die de naam van deze prijs serieus neemt, daaraan doen. Wat kan ze formuleren?

Vandaag eerst de vraag.

Hoe dan ook. Had ik voor mijn werk niet deze prijs gekregen, ik had vele vragen geformuleerd, maar niet die vraag.