Europa, mijn vaderland

[p. 33]

Wederopbouw van het Goethe-huis te Frankfort

5 Juli 1947 is de eerste steen gelegd voor de wederopbouw van het Goethe-huis aan de Hirschgraben te Frankfort, dat in Maart 1944 werd verwoest. Het ‘roerend’ goed is gered en men is op 28 Augustus 1949, toen men het feit herdacht, dat Goethe 200 jaar geleden geboren werd, met het werk gereed gekomen.

Vele Duitsers zijn het met deze kunstmatige herleving van het verleden niet eens en terecht. Zij hebben in de eerste plaats het bezwaar geopperd, dat zo'n huis daar staat als een vlag op een modderschuit. Het is alsof men op de kale vlakte van wat eens Rotterdams centrum was als begin een oud-Hollands huisje met een trapgeveltje neer zou zetten.

Maar er zijn nog verschillende andere redenen: men bouwde dit huis immers op uit piëteit voor Goethe. Houdt u nu voor ogen, dat het huis geheel verwoest is: wat heeft dit nieuwe huis dan met Goethe te maken? Niets: men kan hier niet naar binnen gaan en zeggen: ‘Hier heeft Goethe gewoond, hier liggen zijn voetstappen.’ Ja, als men de ruïne in de toestand, waarin zij zich bevond, zo goed mogelijk behouden had, dan kon men van de bouwval zeggen: ‘Dit was Goethe's huis’. Nu niet, nu is het slechts een schoolvoorbeeld van wat Goethe's huis geweest is. Het had ook ergens anders kunnen staan.

Daarbij komt nog, dat men tussen twee methoden te kiezen heeft: of men geeft goede arbeiders de opdracht aan de hand van de vele aanwezige tekeningen en foto's een degelijke copie te maken, waarvan iedereen ziet, dat het een copie is, of men laat een nauwkeuriger namaak fabriceren, waartoe men dan oude stenen, oud hout, enz. nodig heeft. In het eerste geval kan de illusie voor iemand, die wel eens in oude huizen heeft rondgescharreld, niet groot zijn; in het tweede geval heeft men met een vervalsing te doen.

[p. 34]

De verschillende problemen, die zich bij de herbouw van het Goethehuis voordeden, hebben de gemoederen in beweging gebracht, omdat zij verband houden met de herbouw van alle gebouwen van kunsthistorische waarde.

Van heel veel centra der oude Duitse steden is zo goed als niets overgebleven en de vraag is nu maar, of men afstand kan doen van het onuitvoerbare plan deze in de oude stijl te herbouwen. Het ziet er naar uit, dat dit niet gemakkelijk zal gaan. Een mens is ondanks zijn destructieve natuur blijkbaar in de geest zeer behoudend en al zijn de architecten het er in Duitsland over eens, dat de enige oplossing te vinden is in het bouwen van geheel nieuwe huizen, het grote publiek betreurt het ontegenzeggelijk grote verlies en wil dit zo veel mogelijk verkleinen. Het vergeet dan, dat de oude stijl geen levend element meer vormt in deze tijd, technisch niet en aesthetisch niet en dat het resultaat een Lunapark zou zijn met huisjes in de trant van Oud-Heidelberg (of voor ons land: Oud-Holland). Décor van twijfelachtige waarde.

Het is overigens nauwelijks denkbaar, dat zulk een herleving van het oude op grote schaal mogelijk is: er is zoveel verwoest, dat bij voorbeeld aan herbouw van het gehele centrum van een oude stad als Frankfort niet te denken valt. Het zou veel te veel tijd en geld kosten. Gevaarlijker is het bij ons: hier zou het misschien kunnen en het gevolg zal zijn, dat ons nageslacht ons zal verwijten onze grootvaders te hebben willen doen herleven in plaats van voor onze kinderen te bouwen. Middelburg en Rhenen geven in dit opzicht reeds een niet zeer opwekkend voorbeeld.

Deze en dergelijke redenen voeren weldenkende Duitsers ook aan, maar ten opzichte van het Goethehuis overwoog Walter Dirks in zijn opstel Mut zum Abschied (de moed om afscheid te nemen) in de Frankfurter Hefte nog het volgende: ‘Het huis aan de Hirschgraben is niet door een brand ten gevolge van een strijkijzer, blikseminslag of brandstichting ver-

[p. 35]

woest, het is niet “toevallig” vernietigd of om preciezer te zijn: niet ten gevolge van een reeks gebeurtenissen, die geen verband houden met het typische wezen van dit huis en volkomen als uiterlijk gekenschetst mogen worden.

Dit huis is ten gevolge van een historische gebeurtenis te gronde gegaan, die met zijn wezen wel degelijk iets te maken heeft. Er is verband tussen de geest van het Goethehuis en het lot dat het trof. Enkele er van liggen voor de hand: was het volk der dichters en denkers (en daarmee Europa) de geest van Goethe niet ontrouw geworden, was het van de geest van de juiste maat en de menselijkheid niet vervreemd, dan was het deze oorlog niet begonnen en had het de vernietiging van dit huis niet uitgelokt. De grote verwoesting staat dus aan het einde van een weg, die van Goethe af heeft geleid.’

En verder: ‘Met andere woorden: er is een bittere logica te vinden in het feit, dat het Goethehuis een puinhoop werd. Het was geen vergissing, die hersteld moet worden, geen “ongelukje” van de historie: deze ondergang is juist. Daarom moet men hem erkennen. Wij moeten dit laatste hoofdstuk van een lange geschiedenis niet proberen te verdoezelen, dit hoofdstuk is veelzeggend en belangrijk, het vormt de pointe: we zouden er anders wel eens geen profijt van kunnen trekken. Slechts één ding is hier op zijn plaats. Slechts één houding is grootmoedig: de uitspraak der historie te aanvaarden, zij is onherroepelijk.’

Het is goed kennis te nemen van deze harde doch niettemin juiste uitspraak van een Duitser, waarin geen plaats is voor sentimentaliteit of zelfbeklag. Zij stelt ons beter dan allerlei welwillende betogen omtrent de Duitse mentaliteit van tegenwoordig in kennis met de geest van de jeugd. Zij waarschuwt ons tevens ook om tegenover ons eigen glorieus verleden, zoals dat tot uiting kwam in enkele verwoeste centra van onze steden, niet al te sentimenteel te zijn.