Europa, mijn vaderland

[p. 36]

Tragische puinhopen

Gedurende mijn hele reis door Duitsland heb ik me afgevraagd: ‘Zal ik ooit thuis kunnen vertellen, hoe het er hier uitziet? Waar moet ik mee beginnen? Met de lekkende stationsoverkappingen en het water, dat je met diepzwarte slierten besmeurt? Met de straten van holle coulissen, waar uit elke hoek een onbeweeglijk monster je aanstaart? Of met de schoonheid van een verminkte heilige, aan de laatste pijler van een kathedraal geleund? Met de burchten, de kastelen, de bolwerken van modder en grijs graniet? Met de liefelijkheid van een versteende door de maan beschenen sprookjeswereld? Wat zegt dat alles? Puin, modder, steen, vuil en poëzie, maanlicht en kantelen: al die woorden zeggen niets over dat onbeschrijfelijke, ongrijpbare, beklemmende van mensen, die in de graven van hun volk leven.

In het begin lijkt het niet zo erg: je verwacht kale vlakten en je komt in een stad. Er rijden trams, de mensen lopen bedrijvig heen en weer, de straten zijn geplaveid. Je hebt het druk met je bagage, je wil snel je hotel bereiken. Een vluchtige blik in de etalages zegt je, dat je groente kan kopen, en wijn en leren tassen. ‘Het is heus niet zo erg’, stel je je zelf gerust. ‘In zo'n straat staat nog heel wat overeind.’

Na een paar uur wordt het al anders: je beseft ineens, dat je om te wennen, omdat de mens niet zo licht het onherstelbare aanvaardt, niet echt gekeken hebt. Je keek alleen naar de rustpunten, de herkenbare dingen, het bekende en vertrouwde: de puinhopen in deze mismaakte stad wilde je niet zien.

Maar op een gegeven ogenblik moet je wel: er is zo weinig gaaf, dat je ineens verloren staat in een vijandige omgeving, als een woestijnreiziger, die bemerkt, dat de laatste boom uit zijn gezichtsveld verdwenen is. En dan kijk je om je heen: ‘Zo is het dus’, zeg je bij je zelf en dat herhaal je een paar maal.

Vermoedelijk is er dan iets in je veranderd: weinig of veel,

[p. 37]

je kunt het niet nagaan, maar het heeft iets met de dood te maken, gewelddadige dood, een man, die je vijf minuten geleden gesproken hebt en die nu in een achterbuurt ligt met een snee over zijn gezicht. Je hebt geen medelijden, maar je kijkt onwillekeurig naar boven, naar de helse, onzichtbare machines, de Amerikanen, de Engelsen. ‘En de Duitsers’, verbeter je je zelf. ‘Ook de Duitsers, zij vooral. Wij mensen.’

Dat lege gevoel duurt niet lang, je haalt je schouders op, in de wetenschap, dat je vandaag of morgen ineens weer even zal blijven staan voor een hoop stenen of een verslagen muur of een raam zonder huis en dat je dan weer niet zal denken.

Dat zijn de moeilijkste ogenblikken: als je gedachteloos, je zelf en je geslacht niet eens beschuldigend, voor je uitstaart en geen raad weet. Even daarna vraag je je af: ‘Ben ik zo onder de indruk of stel ik me maar aan omdat het zo hoort?’ Je twijfelt aan je eigen oprechtheid en aan alles in de wereld. Er zijn duizenden vormen van dood: de dood van een eerzame grijsaard, de ontmenselijkte dood van een oude bouwval, misschien zelfs de heldendood op het slachtveld, een vertrapte bloem, een geschonden beeld, maar dit is de dood van de menselijke ellende, verstard toen de ellende het hoogst was. Vies, lelijk en diep rampzalig.

Na een paar dagen zie je het anders: je windt je op over een mooi gebouw, waarvan alleen nog maar een stuk gevel staat. Je treurt om een geliefde, die er niet meer is, maar dan is de hevigste pijn al voorbij. En je gaat ineens die ruïnes mooi vinden. Wat het toeval hier niet heeft volbracht! Een kerk is plechtiger geworden nu het koor is weggeslagen, een tegen de grijze lucht afstekend ornament heeft de kracht van tien ornamenten, de transen van een onthoofde toren vormen grillig kantwerk, een Gothisch raam is een kluwen van onschuldige slangen.

En je stelt bijna vrolijk vast, dat je een ontdekking gedaan hebt. ‘De ruïnes van een mooi gebouw zijn mooier dan het

[p. 38]

oorspronkelijke, de ruïnes van een lelijk gebouw lelijker.’ De vroege voorjaarszon maakt van alles een aquarel: zacht-rose, zachtgroen, alle soorten grijs tovert ze op de tintelende steen. En men gaat onderscheiden, romantiseren: Frankfort, de rijke zelfgenoegzame koopmansstad, is een levenslustige bankier geworden, maar Nürnberg een Middeleeuwse ridder, die dodelijk gewond nog rechtop staat met het zwaard in de vuist en Würzburg in de mist een jonge vrouw, verdronken in de rivier met natte, blonde haren om haar hoofd. München is gehavend, Darmstadt vermorzeld, Keulen verminkt, Düsseldorf onttakeld, maar ze hebben hun eigen gezicht behouden, elk van hen geeft tekenen van leven, als zieken, die niet willen sterven.

De schoonheidlievende vindt de steden, waarin men het verst is met de herstel- en opruimingswerkzaamheden, het lelijkst. De kale, heuvelachtige vlakten achter de Reeperbahn in Hamburg of in het centrum van München, de ijzeren stellingen om de hoge zakenpanden en de barokkerken, het afschuwelijke rode dak van de Frauenkirche in München verstoren zijn illusie: hoofdpersoon te zijn in een griezelig sprookje.

Ook de mensen doen dat soms: als hij voor een geschonden kathedraal staat in Nürnberg en een man hem op de schouder tikt: ‘Ik kan u ook naar het Johanneskirchhof brengen. Daar ligt Dürer begraven. De Amerikanen zijn altijd heel tevreden over mij. Een doosje sigaretten.’ Bedrijvige gids in een zieltogende stad. Men wordt hier gauw sentimenteel, want waarom zou deze man zijn oude beroep niet mogen voortzetten, als er mensen zijn, die komen kijken? Waarom geen sightseeing-cars langs de ruïnes: ‘Deze kerk ging er aan bij een welgemikt bombardement van squadron 352 op 16 Maart 1943’. Zo iets is nog wel na te vorsen.

De moderne beeldenstorm laat geen sporen na in de menselijke geest, nadat enige tientallen jaren verlopen zijn. Laten we ons niets verbeelden. Op dit ogenblik staan een paar toe-

[p. 39]

risten reeds belangstellend te fotograferen. Duitsers en niet Duitsers. Het jurkje van Kitty of Mariechen wordt even gladgestreken voor ze met haar poppenwagentje voor een heldhaftig kijkende blote heer, zonder armen of benen op een paard zittend, poseert. Niemand let er op.

Een enkele zegt bij wijze van verontschuldiging: ‘Soms als ik zo sta te fotograferen, heb ik het gevoel iets onzedelijks te doen. Alsof ik mijn arme familieleden bespot in hun ellende.’ En als dan de Duitse metgezel met iets warms in zijn stem antwoordt: ‘Daaraan kun je merken, dat je Europeaan bent. De Amerikanen staan er bij te lachen en zeggen, dat is misschien het huis, waar Johnny een bom op gegooid heeft,’ krijg je toch een rare smaak in je mond en je denkt aan de pijnloze en zindelijke gaskamers.

Dan schop je woedend tegen een steen en snauwt: ‘Vuile krengen van ruïnes’, en niemand begrijpt wat je bedoelt.