Europa, mijn vaderland

[p. 60]

De drie standen, primitief spel op het Edinburgh festival

Toen ik in 1948 hoorde, dat de Three Estates (De drie standen) van Sir David Lindsay één van de ‘succesnummers’ van het Edinburgh Festival was, had ik de neiging het wijze hoofd te schudden. Men kent ze, die primitieve stukken: lange monologen, veel symboliek, die meestal erg kinderlijk is, een hoop mensen, die urenlang stokstijf op het toneel staan in mooie costuums en met vlaggen of vaandels, een kalm soort revue, maar dan eentje, die tamelijk vervelend is. Bovendien voor een gewoon mens vrijwel onverstaanbaar. Altijd een loffelijke poging maar deze geschiedt dan vaak ten koste van het publiek.

Na lezing zag ik er ook al niet veel heil in. Ondanks het feit, dat Robert Kemp dit stuk uit 1540 flink heeft bekort, leken mij vele monologen te lang en de handeling bleef min of meer zoek. Het was wel erg symbolisch ook: een koning Humanitie (Mensheid) wordt door zijn hovelingen er toe gebracht een liefje te nemen, dat Sensualitie (Wellust) heet. Ten gevolge hiervan vervalt hij van kwaad tot erger en benoemt als zijn raadgevers de drie ondeugden; Flatterie (Vleierij), Falsehood (Valsheid) en Deceit (Bedrog). Hij laat Gude Counsel (Goede Raad) van zijn hof verbannen en de deugden Veritie (Waarheid) en Chastitie (Kuisheid) worden in boeien geslagen. Dan verschijnt Correction, kennelijk een afgezant des hemels en die zet de boel weer recht. Hij gelast koning Humanitie de drie standen, Spiritualitie (geestelijkheid), Temporalitie (de edelen) en de kooplieden bijeen te roepen om te beraadslaagen. De drie ondeugden worden opgehangen, de twee deugden verlost. John Common-Weal (Jan Boezeroen), de vertegenwoordiger van het volk, komt zich beklagen dat hij door de geestelijkheid wordt uitgezogen en ook hij wordt in het Parlement opgenomen, zeer tegen de zin van de Bisschop, die de geestelijkheid vertegenwoordigt.

[p. 61]

Aan symboliek geen gebrek en het getuigt van men zou haast zeggen instinct voor het toneel, dat de opvoering van de Three Estates onder leiding van Tyrone Guthrie zo'n boeiend schouwspel geworden is. Men kan naar dit stuk gaan kijken zonder iets van de geschiedenis in de 16e eeuw af te weten, behalve dan, dat toen de Hervorming plaats vond, en zonder de ontwikkeling van het toneel te kennen.

Guthrie heeft, en dit is logisch, dankbaar gebruik gemaakt van de komische rollen, die het stuk hem bood, de drie ondeugden, een aflaatverkoper en een dronken hoveling. Zij verlevendigen het geheel dusdanig dat men op gezette tijden in lachen uitbarst en geheel vergeet, dat men naar iets antieks zit te kijken.

Het geheel speelt zich voorts af op een podium dat aan drie zijden omgeven is met publiek, een deel van de acteurs daalt zo nu en dan van het podium af en staat dus vlak voor je neus. Dit verhoogt het contact, dat nog sterker wordt, doordat men langs de gangpaden opkomt en afgaat. Tijdens de pauze maken verschillende dames en heren zich op een aantal requisieten naar het podium te brengen, men praat tegen ze, ze geven antwoord. Kleinigheden, zeker, maar zulke dingen tellen. Men voelt zich op intieme voet met de spelers, het is alsof men hen persoonlijk kent en men zou niet verwonderd zijn, als een van hen na zijn rol gezegd te hebben tussen de toeschouwers ging zitten.

Voor degenen, die als ik niet geloofden, dat het toneel voor Shakespeare's tijd ook maar op enigerlei wijze toneel genoemd kon worden en die alle ‘abele’ spelen of mysteriespelen als noodzakelijke, belangwekkende maar onspeelbare voorlopers van het echte toneel beschouwden, is deze voorstelling een openbaring.

Het heeft geen zin namen te noemen, maar de drie ondeugden waren waarschijnlijk wel het best. Het is niet geheel duidelijk, welke houding Sir David Lindsay tegenover de her-

[p. 62]

vorming inneemt. Hij geeft felle critiek op de geestelijken die een losbandig leven leiden en laat één van zijn figuren zelfs zeggen: ‘Nonnen zijn niet nodig.’

Ook wil hij kennelijk, dat het land in het bezit van de geestelijkheid verdeeld wordt en toegewezen aam hen die het bebouwen. Als Jan Boezeroen optreedt lijkt het even, of hij zowaar enig sociaal inzicht heeft, maar hij past wel op niet te ver te gaan: Jan moet zich gauw verzoenen met de edelen en de kooplieden en dan zullen ze samen Schotland groot maken. Maar de edelen behouden natuurlijk hun land en de kooplieden hun geld. Dat spreekt!

Iets revolutionnairs kan men van deze edelman, die verschillende malen ambassadeur was voor de Schotse koning, niet verwachten, maar de geestelijkheid was zo kwaad op hem, dat zij bevel gaf zijn werk drie jaar na de dood van de auteur in het openbaar te verbranden. En dat is niet te verwonderen, want Lindsay laat duidelijk uitkomen, dat hij de geestelijken beschouwt als een stelletje wellustelingen en dagdieven.

Het blijkt echter niet, dat Lindsay voor afscheiding voelt, hij laat Jan Boezeroen tenminste een geloofsbelijdenis uitspreken. Wel blijft het enigszins raadselachtig, dat zijn stuk in Schotland gespeeld werd, terwijl het land nog katholiek was. Nu was Lindsay in de gunst bij de koning maar ook na diens dood onder het regentschap van Marie van Lotharingen werd het stuk nog tweemaal gespeeld. De aanval op de geestelijkheid, dit vergete men niet, had ook een zelfzuchtige kant. Lindsay behoorde tot de adel en in Schotland was veel land dat tot de kroon behoorde aan de abdijen geschonken. Jaloezie speelde dus ook een grote rol in deze overigens voortreffelijk gerichte aanval.