Europa, mijn vaderland

[p. 75]

Malvern ‘doet’ in Shaw

Niet ver van de litteraire bedevaartplaats Stratford on Avon ligt een stadje tegen de bergen geplakt, dat misschien een tweede bedevaartplaats kan worden. Deze concurrerende firma heet Malvern en hier speelt men Shaw. Hij woonde er niet zelf, hij heeft er eigenlijk gezegd heel weinig mee te maken gehad. Bij de eerste opvoering in het Engels van zijn laatste stuk ‘Buoyant Billions’ wilde hij niet tegenwoordig zijn, maar hij heeft er eens een moerbeiboompje geplant (in 1936) ter gelegenheid van iets en schijnt zijn eigen Festival in het algemeen goed gezind te zijn geweest, hetgeen men nauwelijks van hem zou verwachten.

Malvern is ‘duurder’ dan Stratford, men komt in avondtoilet en in het theater is een club, waar men na afloop kan dansen. Het ziet er wel enigszins naar uit, alsof men hier door middel van Shaw een vacantie-oord, dat niet zo goed meer ging, nieuw leven in wil blazen. Men was in 1949 met het 12de Festival bezig, het eerste vond plaats in 1929, men kan het dus een dikwijls, doch niet geregeld voorkomende gebeurtenis noemen.

Hoe dit ook zij: Malvern is een mooi plaatsje, vanwaar men een prachtig uitzicht heeft op de tamelijk vlakke omgeving en de heuvels van Malvern geven kinderen, zowel als heren op leeftijd, gelegenheid op kalme wijze de bergsport te beoefenen. Maar de attractie van het jaar was toch: het laatste stuk van de man, wiens naam evenals die van Shakespeare met Sh begint en die, ondanks de bezwaren welke men tegen hem kan hebben, de grootste toneelschrijver van deze eeuw is.

Shaw zelf heeft eens geconstateerd, dat de critici elk nieuw stuk van hem slechter vonden dan het voorgaande en daarmee de betrekkelijkheid van alle critiek (en van alle kunst) aangetoond. In een inleiding van het Festivalboek zegt hij, dat critici in hun artikelen en toeschouwers in hun brieven hem

[p. 76]

het verwijt gemaakt hebben, dat hij niet al de problemen van het heelal voor hen heeft opgelost.

‘Daar ik noch almachtig, noch alwetend, noch God, noch de eigenaar van de Times ben (zoals ze allen aannemen) maken ze me kwaad,’ zo zegt hij.

Het verwijt, dat een schrijver de problemen die hij stelt niet oplost, is natuurlijk volkomen ongegrond. De grote schrijver is een man, die de problemen van de wereld (het heelal is wat veel gezegd) ziet en nagaat, hoe deze zich in een bepaald geval ontwikkelen. Hij demonstreert deze ontwikkeling aan de hand van de in zijn werk optredende personen: hij beeldt de problemen uit, waardoor ze ons vaak duidelijker voor de geest staan dan wanneer een geleerde ze beschrijft. Van stellen is nooit sprake, als men diep er van overtuigd is, dat wij slechts leerlingen zijn op dit ondermaanse en geen onderwijzers.

Een van de figuren in Buoyant Billions zegt echter: The future is with the learners (de toekomst is aan hen, die leren), hiermee bedoelend, dat het blanke ras een onderwijzersmentaliteit heeft gekregen, hoogmoedig geworden is en dat de leerlingen, zij die nu nog ‘achterlijk’ zijn, zullen overwinnen.

Uit enkele uitlatingen als deze blijkt steeds weer, dat Shaw allesbehalve de beroepsgrappenmaker is, waar men hem wel eens voor aan wil zien. In wezen is hij diep ernstig, zijn spot, die haast altijd zelfspot blijkt te zijn, is een dekmantel voor verlegenheid met de situatie van hem en zijn medemensen op aarde. Dit neemt niet weg, dat hij vaak zijn toevlucht zoekt tot effecten, die een derdeklas-revueschrijver nog niet eens zou gebruiken. Een voorbeeld: ‘Bent u wiskundige?’ vraagt iemand. ‘Ik ken de tafels van vermenigvuldiging’ is het antwoord. Uitgebreid gelach. Ik kon wel huilen. Maar het is misschien heel diepzinnig bedoeld.

Buoyant Billions heeft eigenlijk helemaal geen spoor van iets wat ook maar op bouw lijkt: een jonge man zegt aan zijn vader, dat hij nu wel gestudeerd heeft, maar dat hij dat alle-

[p. 77]

maal nonsens vindt (grapjes op Oxford, de sociaal-democraten, de Engelse regering) en wereldverbeteraar wil worden, zoals Lenin, Stalin, Mohammed en nog een paar grootheden. Hij mág en gaat de wildernis in, vindt een meisje dat in Panama een hutje heeft gebouwd, maar verder Engels gebleven is (grapjes op Engelse meisjes, het ‘society-leven’, Oxford, de Engelse gentleman). Volgende scène: de familieleden van Buoyant, de milliardair, vergaderen, want papa ligt op sterven en de advocaat vertelt hun dat ze weldra arm zullen zijn als de oude heer doodgaat (grapjes op de Engelse advocaat, het sexuele leven in Engeland, Oxford, de Engelse gentleman), het meisje uit de jungle verschijnt, blijkt de lievelingsdochter van Buoyant te zijn. Jongeman verschijnt, wil als wereldverbeteraar met haar trouwen om haar geld. Buoyant, intussen om de drommel niet dood, vindt jongeman erg openhartig en adviseert dochter tot huwelijk. En dit geschiedt. Algemene grapjes over het sexuele leven in Engeland, de Engelse regering, de Engelse gentleman, Oxford, dokters en advocaten. Soms heel geestig, soms ongelooflijk flauw. Shaw is met heel wat problemen bezig: conflict jonge en oude generatie, geloof en ongeloof, liefde en huwelijk en vaak zegt hij spitse dingen. Hij is gebeten op mensen die in Oxford hebben gestudeerd en op de Engelsen in het algemeen. Hij is ten slotte Ier, hij is tegen de Engelse regering van het ogenblik, hij haat schijnheiligheid, hij heeft over alles en iedereen een niet al te gunstige mening.

Al zijn personen spreken goed of slecht, geestig of flauw, de gedachten van Shaw uit. In dit stuk dus heeft hij de problemen die ons allen bezighouden of moeten bezighouden op zijn hoogst beschreven, niet uitgebeeld. Vandaar dat de indruk niet zo groot is, als deze, gegeven het formaat van deze schrijver, had moeten zijn. De décors waren afschuwelijk en de spelers maar zo-zo, doch dat heeft in dit verband weinig betekenis.