Europa, mijn vaderland

[p. 81]

De ontoereikendheid van het martelaarschap

Een sensationele titel: Moord in de Kathedraal, bijna als van een detectiveverhaal. Maar degenen, die in dit eerste stuk van de Nobel-prijswinnaar in 1948 veel handeling verwachten, komen bedrogen uit.

Niet, dat het leven van Thomas a Becket, aartsbisschop van Canterbury, die op 29 December 1170 in de kathedraal van zijn aartsbisdom vermoord werd, daar geen aanleiding toe gaf. Wij hebben hier immers een voorbeeld voor ogen van de strijd tussen Kerk en Staat, die eerst tijdens de Hervorming in Engeland in al zijn heftigheid zou ontbranden. Het merkwaardige en belangwekkende in deze strijd is de omstandigheid, dat beide partijen, ook menselijk gesproken, gelijk hebben.

Thomas immers was door Hendrik II met gunsten overladen en in 1155 tot rijkskanselier benoemd. Hij steunde de politiek van de koning tegenover de aanspraken van de kerk en het is dan ook geen wonder, dat Hendrik, toen er een nieuwe aartsbisschop van Canterbury benoemd moest worden, zijn gunsteling Thomas a Becket naar voren schoof. Op het ogenblik van zijn benoeming veranderde Becket als een blad aan de boom. Hij trok een monnikspij aan, ging heel eenvoudig leven, nam ontslag als rijkskanselier en verzette zich hardnekkig tegen de pogingen van de koning om de rechten van de geestelijkheid te beknotten. Het is duidelijk, dat de koning in deze houding verraad zag en het is even duidelijk, dat Thomas als aartsbisschop de kant van de kerk moest kiezen tegenover de koning.

Van dit bij uitstek dramatische conflict, heeft Eliot vrijwel geen gebruik gemaakt. Zijn stuk begint op het ogenblik, dat Thomas uit zijn zevenjarige verbanning in Frankrijk terugkeert te Canterbury. De strijd is na een oppervlakkige verzoening opnieuw ontbrand: Thomas schorst de aartsbisschop

[p. 82]

van York en spreekt de ban uit over twee bisschoppen, die zich naar de wensen van Hendrik hadden gevoegd. De koning, op dat ogenblik in Frankrijk, laat zich in zijn woede de volgende woorden ontvallen: ‘Kan niemand me van die kwaadaardige priester bevrijden?’ Vier ridders: Fitzurse, de Moreville, de Tarcy en Richard le Bret vatten zijn woorden letterlijk op, begeven zich naar Canterbury en vermoorden Thomas.

Eliot heeft van dit alles geen drama willen maken, doch eerder een, zij het ook bloedige plechtigheid. Het stuk is voor het Canterbury Festival van Juni 1935 geschreven, en zal gediend hebben om in of nabij de kathedraal opgevoerd te worden. Het heeft onmiskenbaar de eigenschappen van een religieus spel en men vraagt zich af, hoe het komt, dat het in Engelse theaters succes heeft gehad, aangezien het allerminst geschikt lijkt om in een schouwburg opgevoerd te worden. De lange koren, ontleend aan de Griekse tragedie, werden ook door de schrijver als hulpmiddel om de handeling ‘aan te vullen’ beschouwd.

In een rede, welke Eliot voor het Poet's Theatre Guild hield, zegt hij althans: ‘Er waren, geloof ik, twee redenen, waarom ik zo veel werk gemaakt heb van het koor in “De moord in de kathedraal”. De eerste was, dat hetgeen ik te zeggen had vrij gering was en het conflict tussen de personen tamelijk eenvoudig; ik had dus iets nodig om het spel te doen uitdijen. De tweede was, dat ik vertrouwen had in mijn bekwaamheid om dit soort verzen te schrijven en aan mijn bekwaamheid om een dialoog te maken twijfelde; ik hoopte met de effecten van het koor goed te maken wat er aan de puur dramatische handeling ontbrak.’

Men ziet, hoe eerlijk Eliot hier zelf voor de gebreken van zijn stuk als toneelwerk uitkomt. Hij ziet af van elk toneeleffect, van de zo voor de hand liggende dramatische gegevens en de psychologisch belangwekkende conflicten. Het gaat hem nauwelijks meer om de wereldlijke strijd tussen koning en geestelijkheid, doch alleen om hetgeen zich in Thomas'

[p. 83]

innerlijk afspeelt. Als Thomas ten tonele verschijnt is hij reeds ten dode opgeschreven en de drie verleiders, die hem van zijn voornemen martelaar te worden trachten te weerhouden, hebben dan ook generlei invloed.

Alleen de vierde verleider, die zijn eigen overwegingen weergeeft, brengt hem van zijn stuk: ‘Welke aardse roem van koning of keizer, welke aardse trots is geen armoede vergeleken met hemelse grootheid. Zoek de weg van het martelaarschap, maak je zelf de laagste op aarde om hoog in de hemel te zijn.’

Deze overweging is m.i. het kernpunt van dit gedicht in dialoogvorm: dat de dichter de ontoereikendheid van het martelaarschap aan de orde stelt. Zelfs in zijn verhevenste ogenblikken blijft de mens een wezen van de aarde, onderhevig aan de neiging zich te verhovaardigen. Thomas is zich dit goed bewust: ‘De laatste verleiding is het hoogste verraad: het juiste te doen om de verkeerde reden’.

Onwillekeurig moet men bij deze woorden aan een andere Thomas, namenlijk Thomas More denken, als Henriëtte Roland Holst hem laat zeggen: ‘Er zijn geen vlekkeloze zaken om voor te leven en te sterven, er zijn zui'vre harten’. Overtuigender dan een historische studie geven deze citaten van Eliot en Henriëtte Roland Holst de overeenstemming in sfeer weer van het conflict tussen Hendrik II en Thomas a Becket met het conflict tussen Hendrik VIII en Thomas More. Waarbij de bijzonderheid, dat het juist Hendrik VIII was, die het praalgraf van Thomas a Becket liet onttakelen, deze overeenkomst nog duidelijker in het licht stelt.

Toch is het conflict der partijen niet geheel zuiver gesteld: door immers de aartsbisschop Thomas a Becket in Eliot's stuk als martelaar van het geloof voor te stellen, heeft Eliot de omstandigheid, dat de twist met Hendrik II om zuiver wereldlijke kwesties ging, niet voldoende doen spreken. Zodoende vermomde hij een drama van de macht als een drama van de geest.

[p. 84]

De vier ridders, die Thomas vermoorden, hebben een misdaad begaan: dat is de indruk, die de onbevangen toeschouwer krijgt, zelfs als hij de verdediging van hun daad heeft aangehoord. Dit moge waar zijn, omdat men niet zo maar iemand mag vermoorden, zelfs niet als het belang van het land er mee gediend zou zijn. Anderzijds maakt de omstandigheid, dat de vermoorde een geestelijke is de daad niet erger en dat wil Eliot ons wèl suggereren.

Van een zuiver dramatisch conflict tussen gelijkwaardige personen is hier dus geen sprake, het conflict in de ziel van Thomas a Becket is het enige dat voor Eliot betekenis heeft.