Europa, mijn vaderland

[p. 85]

Shakespeare's schaduw

Menigeen zal zich wel eens hebben afgevraagd, hoe het komt, dat de moderne toneelschrijvers zich in hun werk niet meer geïnspireerd hebben op Shakespeare. Iedereen is het er immers over eens, dat Shakespeare niet verouderd is, dat hij het toneel kende als geen ander, hetgeen vooral blijkt uit de wijze, waarop hij dramatische scènes met komische afwisselt.

Shakespeare is een ‘levend’ voorbeeld en in de crisisperioden van de toneelschrijfkunst zou het voor de hand liggen, dat een auteur zijn grote voorganger bestudeerde en zonder hem na te apen, zou trachten een modern Shakespearestuk te schrijven.

Het nadeel is natuurlijk, dat iedereen zegt: ‘Net een slechte Shakespeare’. Het voordeel is echter de voortzetting van een traditie, die juist door de regels waaraan het Shakespeariaanse stuk voldoet steeds weer van zo grote betekenis voor het toneel blijkt te zijn.

Een poging in deze richting is gewaagd door een in Nederland in 1949 nog vrijwel onbekende Engelse schrijver, Christopher Fry, en zijn stuk The lady is not for burning, vrij vertaald door ‘Men verbrandt geen dame’, werd in dat jaar met groot succes opgevoerd in het Globe Theater te Londen onder regie van John Gielgud.

Merkwaardig hierbij is de omstandigheid, dat vele intellectuelen vol ergernis of omdat ze zich verveelden nog tijdens de voorstelling wegliepen terwijl het eenvoudige publiek zich amuseerde. Des te merkwaardiger, omdat dit spel in lang niet gemakkelijke verzen geschreven is en de opvatting van de figuren heel modern is.

De geschiedenis speelt in de vijftiende eeuw of daaromtrent. Een afgedankte soldaat en een meisje, wier vader niet lang geleden is gestorven, vinden toevlucht in het huis van een burgemeester van een kleine stad. De soldaat is levensmoe en wil opgehangen worden, hij beschuldigt zichzelf van moord,

[p. 86]

maar niemand gelooft hem. Het meisje wordt door de bevolking van de stad achtervolgd wegens hekserij, ze heeft o.a. een dronken voddenraper in een hond veranderd.

De burgemeester weet eigenlijk niet wat hij met die twee moet beginnen, maar sluit ten slotte beiden op. Hij verzint een Shakespeariaanse list: de beide gevangenen worden bij elkaar gebracht en de rechter en hij zullen het gesprek afluisteren. Ook in Shakespeare's stukken hoort immers altijd iedereen bij toeval of met opzet datgene wat niet voor hem bestemd is.

Fry weet hier op knappe wijze bijgeloof en ongeloof, scepticisme en ironie dooreen te vlechten: het meisje en de soldaat gaan praten en ontdekken, dat ze van elkaar houden. Doch de soldaat Richard verzet zich omdat hij vindt, dat hij een slecht mens is. Het meisje antwoordt: ‘Jij bent het kwaad, de hel, de vader van de leugen; zo ja, dan is de hel mijn tehuis en waren de dagen, waarin ik goed was, slechts een vacantie: de hel is mijn heuvel en de wereld helt vandaar in onbeduidendheid’.

Op dat ogenblik komen de verspieders te voorschijn. ‘De vrouw heeft bekend,’ zegt de rechter. ‘De stad kan nu rustig gaan slapen.’ Het meisje Jennet zal de volgende ochtend worden verbrand maar Thomas de soldaat stelt de merkwaardige voorwaarde, dat ze dezelfde avond nog feest zullen vieren en dat Jennet dit feest bijwoont. Anders gaat hij naar de hoogste rechter van Engeland om zich te beklagen, dat ze hem, een moordenaar, vrij hebben gelaten.

Het wordt een wonderlijk, niet erg vrolijk feest: Humphrey, één van de neven van de burgemeester, die met een burgermeisje zal trouwen, wordt verliefd op Jennet en biedt haar de vrijheid aan op voorwaarde, dat ze hem ter wille is, zijn verloofde gaat er intussen vandoor met een knecht en het einde is al heel verrassend: de dronken voddenraper duikt op en blijkt dus niet in een hond veranderd te zijn. De dame wordt niet verbrand: de rechter geeft Jennet en Thomas gelegenheid te vluchten vóór de inwoners van de stad ontweken.

[p. 87]

Een zeer onwaarschijnlijk verhaal, maar Shakespeare's stukken waren niet minder onwaarschijnlijk: zij hadden ook niets met de werkelijkheid te maken. De verdienste van het stuk ligt overigens in de uiterst poëtische, zij het soms ook wel wat gekuntselde beelden (‘De nachtelijke wind scheerde langs mij heen als een zeil langs het oog van een blinde,’ klinkt heel mooi, maar is toch niet te aanvaarden) en de virtuoze wijze, waarop moderne gedachten verwerkt zijn in een middeleeuws gegeven, zonder dat de sfeer verstoord werd. Dit stuk is geen modern spel in middeleeuws gewaad geworden, het verbindt als het ware twee tijden.

Zonder twijfel kan men een grote hoeveelheid aanmerkingen maken. De schaduw van Shakespeare doemt op en dreigt het hele werk in het duister te zetten, het slot is geen vondst, doch een uitvlucht. Het gekke is, dat Shakespeare's slotscènes dikwijls veel onwaarschijnlijker en toch geloofwaardiger zijn.

Fry heeft er nog een soort logica in willen leggen, terwijl Shakespeare eenvoudig zegt: ‘En nu gaan jullie daar staan en jullie daar en zij trouwt met hem en die daar met die ander en dan is het feest.’ Hij arrangeert het geheel als een ceremoniemeester op een bal en dat accepteren we. Fry daarentegen arrangeert achter de schermen en dan voelen we ons bekocht, omdat we niet inzien, waarom die figuren nu in eens gaan doen wat we niet verwachten.

Het gevaar van elk toneelstuk, dat aan de realiteit vasthoudt, al is het nog zo weinig, ligt immers in de noodzakelijkheid, dat deze werkelijkheid dan ook ons gevoel voor logica moet bevredigen. Hetgeen op zich zelf heel raar is, omdat de werkelijkheid allesbehalve logisch is. Fry is er dus niet helemaal uitgekomen, maar de poging is interessant.

Daar waar Shakespeare logica en inprovisatie onbekommerd vermengt en elke draad die hij loslaat met een luchtig gebaar weer opvist, wil Fry de handeling tot ontwikkeling brengen en toch speels zijn. Dit lukt hem niet, maar wat hem wel

[p. 88]

lukte, is het bewijs, dat men met Shakespeare voor ogen een aannemelijk toneelstuk kan maken.

Even kwam een vleugje over van: ‘Shakespeare in onze tijd’. Dat is al heel wat en wat meer zegt: hieruit kan zich een richting ontwikkelen, die niet bang is wat minder oorspronkelijk te zijn, doch die meer mogelijkheden biedt dan het starre schema, waarin we in de loop der tijden geraakt zijn.

John Gielgud regisseerde het geheel voortreffelijk in de lichtelijk ironisch-poëtische trant, waarin dit stuk gespeeld moet worden. Hij zelf speelde Thomas, de levensmoede soldaat, die verliefd wordt. Pamela Brown was een zeer charmante, moderne heks, die met haar wat hese stem precies een kruising gaf tussen een vrouw, die werkelijk zou kunnen toveren en een jong meisje, dat zich lang niet leuk voelt. De burgemeester werd gespeeld door Harcourt Williams, in Engeland zeer bekend.

Maar deze sterren traden toch geenszins op de voorgrond. Integendeel, het gezelschap vormde een voortreffelijk geheel, waarbij de jongeren ook hun kans kregen en deze uitstekend benutten.