Europa, mijn vaderland

[p. 89]

Modern toneel als reactie op de film

Ondanks het feit, dat toneeldirecties klagen over het gebrek aan stukken, kan men constateren, dat in de laatste jaren zich twee ‘moderne’ richtingen aftekenen. De ene ontwikkelt zich reeds meer dan tien jaar, want één der eerste stukken van dit genre, Our Town van Thornton Wilder, werd reeds in 1938 geschreven. Sedertdien zijn in Nederland aan dit stuk verwante toneelspelen opgevoerd, zoals By the skin of our teeth van dezelfde schrijver. Glass Menagerie en A Streetcar named Desire van Tennessee Williams en kort geleden Death of a Salesman van Arthur Miller. Hoezeer deze stukken in karakter ook van elkaar kunnen verschillen, men heeft het gevoel, dat de schrijvers een poging doen zich los te maken van de valse romantiek en het vertoon van weelde in de films, en de suikergoedhelden en heldinnen van twee afmetingen weer willen veranderen in werkelijke of misschien ook ‘onwerkelijke’ mensen, maar dan steeds van drie demensies.

De mogelijkheid van de film om de figuren in alle denkbare décors te doen optreden, om hen in alle mogelijke situaties gade te slaan, heeft omstreeks '30 wel eens het denkbeeld post doen vatten, dat de film het toneel zou verdringen, niet alleen als amusement, maar ook als artistieke uitingsmogelijkheid.

Meer en meer blijkt echter, dat beide vormen niet te verenigen zijn: de verfilming van toneelstukken heeft tot nu toe weinig succes gehad, en de toneelschrijvers zijn bovendien naar een vorm gaan zoeken, die door de film niet te vervangen of te imiteren valt. De genoemde Amerikaanse toneelstukken immers hebben afstand gedaan van hulpmiddelen, welke de fantasie van de toeschouwer meer en meer uitschakelen, omdat er niets te raden overblijft, zij zijn teruggekomen op het allereenvoudigste décor, dat juist die fantasie zo veel mogelijk tot activiteit wil brengen. Men doet niet de minste moeite de

[p. 90]

werkelijkheid precies weer te geven, de toeschouwer moet maar geloven, dat het spel zich voltrekt in de omgeving, die de spelers suggereren.

Het is in dit verband opvallend, dat de meeste van deze stukken spelen in een sfeer van eenvoudige mensen en dat de problemen ook tamelijk eenvoudig gesteld zijn: de zorg om het dagelijks brood, liefde, de verhouding tot de maatschappij. Nergens wordt hier gefilosofeerd over de zin van het leven of andere ‘luxe’-vraagstukken, waar men niet aan toe komt, als men vermoeid is van de harde dagelijkse arbeid en niet weet of men morgen de huur wel kan betalen. In deze zin gezien zijn dan ook de genoemde toneelspelen eigenlijk volksstukken, die echter misschien door hun nog niet zo gemakkelijk te aanvaarden vorm niet meteen tot de grote massa spreken.

Vrijwel lijnrecht hiertegenover staat de tweede richting, die wellicht het duidelijkst vertegenwoordigd wordt door Anouilh met zijn Invitation au château en door Christopher Fry, die met zijn The lady is not for burning en Venus observed nu reeds een paar jaar de theaterbezoekers te Londen tot opgewonden debatten verleidt. Kon men in The lady is not for burning nog even aan Shakespeare denken, in Venus observed ziet men duidelijk verwantschap met de latere Anouilh (niet Antigone of Orpheus en Euridyce, hoewel men wel kan verklaren langs welke weg deze aanvankelijk speels klassiek georiënteerde schrijver tot een speels moderne vorm kwam).

Het karakteristieke van deze richting is de sprookjesachtige sfeer, het soms operette-achtige gegeven, de afwijzing van de ernst des levens, de onwerkelijke situatie. De stukken spelen vrijwel zonder uitzondering onder de zogenaamde ‘hogere’ stemden, het conflict is juist altijd een ‘luxe’-conflict, de taal is, in tegenstelling met die in de Amerikaanse stukken, uiterst verzorgd, vaak poëtisch, de uitlatingen van de schrijver raken steeds een subtiel en geraffineerd geestesleven. Ook hier kan men echter een reactie tegen de film ontdekken, omdat in

[p. 91]

deze stukken het woord een waarde gekregen heeft, die het nimmer in de film zal kunnen hebben.

Venus observed werd in 1950 in Londen gespeeld door Laurence Olivier, die hierin de uiterst dankbare rol van een zeer wijze tot berusting gekomen hertog vertolkte. Deze is op ongeveer vijftigjarige leeftijd gekomen en laat drie vrouwen, waar hij vroeger veel van heeft gehouden, op zijn slot komen, onder het voorwendsel een zonsverduistering mee te maken, maar met de bedoeling zijn zoon gelegenheid te geven een echtgenote voor zijn vader te kiezen.

De zoon zal dit onopvallend doen door een van de dames een appel aan te bieden. De opzet mislukt enigszins: op het laatste ogenblik komt een dochter van de rentmeester de keuze verstoren, want de hertog wordt op haar verliefd en de zoon weigert haar de appel aan te bieden, omdat ook hij met haar wil trouwen.

Een van de oudere minnaressen steekt het kasteel in brand, waardoor een teder samenzijn tussen de hertog en het meisje wordt verstoord en tijdens een nogal wonderlijke reddingscène blijkt, dat het meisje toch de voorkeur geeft aan de zoon; de vader stelt zich tevreden met de dame die het kasteel in brand heeft gestoken, omdat zij hierdoor blijk gaf van haar grote liefde.

Men kan achter dit stuk allerlei symboliek zoeken: het meisje is door de schrijver Perpetua genoemd, de ‘eeuwige Venus’, grillig, wispelturig, maar op haar eigen wijze toch consequent, de drie oudere minnaressen staan voor verschillende typen van liefde: de kameraadschappelijke, de moederlijke, de hartstochtelijke. Men kan hier ook het oude Oidipoes-complex, de strijd tussen vader en zoon, in terugvinden, doch tevens kan men veronderstellen, dat de schrijver heeft willen doen uitkomen, dat elk mens in een zekere eenzaamheid doelloos rondzwerft, en altijd het onvermijdelijke einde bereikt: de dood.

[p. 92]

Eerlijk gezegd is al deze symboliek nogal duister en door de schrijver niet voldoende uitgewerkt. Het heeft dan ook geen zin, tenzij als gezelschapsspelletje, aan deze verklaringen al te veel waarde te hechten. De verdienste van het stuk ligt niet zozeer in de opzet, dan wel in de uiterst verzorgde taal, de zo nu en dan in zeer poëtische beelden geformuleerde ‘algemene waarheden’, de milde sfeer van ironie en wijsheid.

Op zijn best doet Fry's werk soms even aan dat van Shakespeare denken, hoewel het de bezetenheid, de hartstocht mist. Op zijn slechtst gebruikt de schrijver te vaak de truc om een zeer dichterlijke ontboezeming te ‘ontzenuwen’ met een uiterst prozaïsche opmerking.

Over dit stuk en over Ring round the moon (een voortreffelijke vertaling door Christopher Fry van Anouilh's Invitation au château is men in Londen, zoals wij reeds zeiden, nog lang niet uitgepraat. Over Death of a salesman wordt niet meer gesproken: na het eerste enthousiasme vindt men het eigenlijk erg sentimenteel.

Beide richtingen, die men voor het gemak de ‘vereenvoudigende’ en de ‘complicerende’ zou kunnen noemen (ten opzichte van de film), zijn nog niet ontwikkeld: het zou ons niet verwonderen, als in de komende jaren meer stukken van beide genres geschreven zouden worden.