Europa, mijn vaderland

[p. 93]

Een ernstig gegeven mishandeld

Als men het merendeel der filmcritici mag geloven, is de film Ultimatum een meesterwerk zonder weerga. Zij werd door een aantal lieden, die het wel moeten weten, tot ‘film van de maand’ gekozen en deze keuze lijkt gerechtvaardigd, als men verneemt, dat zij in Engeland en Amerika ‘de meest oorspronkelijke ontspanningsfilm van het jaar’ (The Daily Mail), ‘de beste film uit een Britse studio sinds tien jaren’ (News of the World), ‘een boeiende en heerlijk opwindende film’ (Sunday Graphic) en ‘een tot het eind toe overweldigende film’ (The New York Times) genoemd wordt.

Zij behelst het verhaal van een professor, die werkzaam is aan een laboratorium voor atoomenergie, en die plotseling inziet, dat het maken van atoombommen de vernietiging van millioenen mensenlevens met zich mee zal brengen. Hij schrijft de Engelse regering een brief, waarin hij verklaart, dat hij over een week een atoombom in het centrum van Londen tot ontploffing zal brengen, indien de regering niet voor die tijd verklaart, dat zij op zal houden met de vervaardiging van deze helse vernietigingsmiddelen.

Men vat deze brief aanvankelijk niet zeer ernstig op, maar als blijkt, dat de professor verdwenen is, en een bom heeft meegenomen, begint men er anders over te denken. Als na enige dagen de professor niet gevonden is, besluit men Londen te evacueren en een aantal vrijwilligers begeven zich nu in de verlaten stad om de professor te vinden. Op het allerlaatste ogenblik treft men hem aan in een kerk, men bemachtigt de bom en weet haar onschadelijk te maken, de professor wordt op het ogenblik, dat hij in paniek de kerk uitrent, doodgeschoten.

Het lijdt geen twijfel, of deze film is bijzonder knap gemaakt. Zowel de wijze waarop wij zien, hoe de autoriteiten zich langzamerhand bewust worden van het gevaar dat Lon-

[p. 94]

den loopt, de manier, waarop de stadsbevolking op deze dreiging reageert, de evacuatie van de bevolking en het onderzoek in de griezelige stille stad: men raakt onder de indruk van dit alles, of men wil of niet. Het is dus een uiterst beklemmende film, die juist door de zakelijke behandeling van het gegeven een grote indruk maakt.

Doch tevens ervaart men hier, zoals bij zovele films, die een ernstig onderwerp behandelen, dat de filmproducerende maatschappijen en hun medewerkers niet beheerst worden door een gevoel van verantwoordelijkheid, zoals men dat bij een kunstenaar of een geleerde terecht verwacht. Het probleem immers is hier volkomen verkeerd gesteld: geen geleerde, die berouw heeft, omdat hij door zijn onderzoek de mensheid tot de rand van de ondergang heeft gebracht, zal ooit, ten einde dit berouw te tonen, het leven van millioenen mensen willen vernietigen.

De professor in deze film, men kan er lang of kort over praten, is niet normaal en wat meer zegt: hij heeft in dit bepaalde geval ongelijk, zijn voorgenomen daad is die van een misdadiger en de film is dan op de keper beschouwd niets anders dan een achtervolgingsfilm, waarbij het recht onmiskenbaar aan de kant van de autoriteiten staat, die de gemeenschap vertegenwoordigen.

Men behoeft deze film slechts te vergelijken met het toneelstuk van Maurits Dekker De wereld heeft geen wachtkamer, dat in 1950 door het Amsterdams Toneelgezelschap gespeeld werd om in te zien, dat men hier slechts op het motief ‘atoombom’ een griezelverhaal, dat wil dus zeggen een amusements-product, heeft vervaardigd. In Dekkers toneelstuk is de houding van de jonge atoomgeleerde, die zijn vader er toe brengt de overdracht van de plannen voor een atoombom aan de militairen te weigeren, gemotiveerd. In de film brengt de geleerde slechts vage religieuze motieven in het geding, doch van zuiver gestelde beweegredenen is bepaald geen sprake.

[p. 95]

Hij prevelt enkele zinnen uit de Openbaring van Johannes, de zogenaamde Apocalypse, hij voorziet de ondergang van de mensheid en doet alle mogelijke moeite deze te verhaasten!

In een toneelstuk als ‘De verrader’, een tijdlang op het repertoire van het Toneelgezelschap ‘Comedia’, is de houding van de jonge man, die om erger te voorkomen het atoomgeheim aan de vijand wil overleveren, in de hoop, dat, indien beide partijen er van op de hoogte zijn, geen van beiden er van gebruik zullen durven maken, nog begrijpelijk, ofschoon de uitwerking ook al bedenkelijk naar het ‘amusante’ detective-verhaal zweemt.

Het is mode: een vreselijke, afschuwelijke mode, om uit de gevaren die onze beschaving bedreigen gegevens te putten voor een paar uur ongezonde spanning. Hoe dom en ruw moeten wij na deze laatste oorlog geworden zijn, hoezeer moet onze fantasie reeds zijn afgestompt, dat wij, in een gemakkelijke stoel gezeten, de dreiging van de toekomst ondergaan en ons vermaken met de aanschouwing van een lege stad en het voorbijtrekken van ‘zoveel’ auto's en ‘zulke grote’ treinen, een lugubere revue, waarin de meisjesbenen vervangen zijn door betraande gezichten, achtergelaten huisdieren, tot de tanden toe gewapende soldaten en verlaten straten.

Ik vraag mij af, of wij voor de laatste wereldoorlog met veel plezier naar een film hadden gekeken, waarin steden zo grondig vernietigd werden als met Rotterdam, Warschau, Coventry of Keulen is geschied. Ik vraag mij af, of wij zo'n product de film van de maand en de ‘oorspronkelijkste ontspanningsfilm’ van het jaar hadden genoemd.

We kunnen er heengaan ‘omdat wij toch niets aan de loop der gebeurtenissen kunnen veranderen’ en onder de indruk raken van dit virtuoos opgediende spel van menselijke verwording, waarin één of andere pientere filmzakenman ons plezierig laat griezelen bij datgene, wat misschien voor ons of onze kinderen in de tamelijk nabije toekomst verborgen ligt.

[p. 96]

Reken maar, dat hij en zijn broeders veilig zullen zitten en alvast broeden op nog spannender producten over onze sensationele ondergang, waar we als kinderen zo blij mee zijn. Handje klap...