Europa, mijn vaderland

[p. 107]

De problematiek van onze beschaving

Er zullen op het ogenblik nog maar weinig mensen te vinden zijn, die de stelling verdedigen, dat een geschiedkundige of een cultuur-historicus, die ons een bepaalde episode uit het verleden of zelfs uit het heden beschrijft, in staat is zich te bepalen tot de ‘naakte feiten’.

Zodra een gebeurtenis beschreven wordt, neemt degene die dat doet een bepaalde houding aan, hij oordeelt naar temperament en karakter en zelfs als hij denkt zich te bepalen tot hetgeen hij waargenomen heeft, zal alleen reeds de rangschikking van de gebeurtenissen een beeld geven van zijn eigen wezen. Kennis, zo drukt Whitehead het uit, gaat altijd gepaard met emotie en bedoelingen. Als wij dus het werk lezen van een historicus uit de negentiende eeuw, die ons zijn visie geeft op het verleden, dan maken wij niet alleen kennis met de stand van de wetenschap op het ogenblik dat dit boek verscheen, maar vernemen tevens, hoe een ontwikkeld mens, in de negentiende eeuw levend, over vraagstukken dacht, die ons nu nog bezig houden. We lezen dus steeds twee boeken: de historische studie over de periode, waarover het boek gaat en een studie over het gedachtenleven van de schrijver.

Een duidelijker bewijs voor de juistheid van deze stelling dan Martelaarschap der mensheid van Winwood Reade is moeilijk te vinden. Hijzelf is zich van zijn eenzijdigheid, een eenzijdigheid, die gedragen wordt door diepe overtuiging, wel degelijk bewust. ‘Mijn geweten is mijn raadsman, mijn gehoor en mijn rechter. Het gebood mij te schrijven, zoals ik geschreven heb, zonder uitvluchten, zonder misleiding; het gebiedt me voort te gaan, zoals ik begonnen ben, wat de uitslag ook mag zijn,’ zo zegt hij in zijn voorwoord.

Dit geweten gaf deze merkwaardige schrijver, die na drie reizen naar Afrika gemaakt te hebben en driemaal drie boeken te hebben geschreven, reeds op 36-jarige leeftijd (in 1875)

[p. 108]

stierf, de kracht een prachtig pleidooi te houden voor een zienswijze, die in die tijd nog niet tot de Europeanen was doorgedrongen, namelijk dat Europa niet uitsluitend het werelddeel was, waar de geschiedenis der mensheid zich heeft afgespeeld en zal afspelen, maar dat ook de andere werelddelen, met name Afrika, tot de ontwikkeling van de beschaving hebben bijgedragen.

Dit geweten bracht hem er toe het bewijs te willen leveren, dat de mens, nadat hij door middel van zijn verstand de natuurkrachten had overwonnen, in zekere zin het slachtoffer geworden is van dit alles beheersende verstand, maar dat hij slechts één middel had om zich uit de moeilijke situatie te redden: door zijn verstand te gebruiken, anders en beter dan hij tot nu toe gedaan had.

Reade raakt hier een vraagstuk, dat juist in onze tijd zo ontstellend actueel is geworden. De mens immers heeft zich tot nu toe laten leiden door zijn onbedwingbare nieuwsgierigheid, zijn drang tot weten zonder zich rekenschap te geven of het op een bepaald ogenblik nuttig dan wel gevaarlijk was de vraagstukken welke zich voordeden op te lossen. Hij heeft, met veel vernuft begaafd, zonder verder na te denken, alle door Blauwbaard verboden kamers (en het waren er heel wat meer dan één) opengemaakt zonder ook maar een enkele gedachte te wijden aan de volgorde.

Wij hebben steeds slechts dingen ontdekt, die voor de hand, binnen ons bereik lagen, gehoor gevend aan een onmiddellijke behoefte. De ontwikkeling van het vliegtuig en de ontdekking van de atoomsplitsing zijn hiervan de meest frappante voorbeelden. Hierdoor heeft onze beschaving zich zo eenzijdig ontwikkeld, dat wij met de vraagstukken, die zich ten gevolge van de ontdekkingen hebben voorgedaan, geen weg weten. Wij hebben een onmondig kind een auto laten besturen voordat het wist, dat twee maal twee vier was.

De enige oplossing, die Reade misschien niet precies zo

[p. 109]

formuleert, maar die toch uit de strekking van zijn betoog afgeleid kan worden, is een schema te maken, een plan, waarin wij moeten trachten vast te stellen in welke richting het wetenschappelijk onderzoek zich dient te begeven. Ons ‘toevallig’ denken, het oplossen van de zich aan ons opdringende vraagstukken, heeft ons niet verder gebracht, wij zullen moeten gaan denken op lange termijn en ons er van bewust worden, dat als wij doorlopend een aantal voelhorens van onze kennis te ver laten uitschieten op den duur een lichaam ontstaat, dat geen kern meer heeft, dat uiteen zal vallen en tot ondergang gedoemd is.

Reade zelf komt, deze gedachtengang volgend, tot de conclusie, dat de godsdienst, een cultuuruiting, die in de afgelopen eeuwen weliswaar onschatbare diensten aan ons geestelijk welzijn heeft bewezen, doch die ons nu in onze ontwikkeling hindert, zal moeten verdwijnen. In een hartstochtelijk betoog komt hij tot de slotsom, dat de deugd onze godsdienst moet zijn, dat wij onze hoop moeten stellen op het geluk van ons nageslacht en dat ons geloof het geloof in de vervolmaking van de mens moet zijn.

De laatste bladzijden van Reade's boek, prachtig geschreven, geven een beeld van de toekomst, zoals hij zich die voorstelt:

‘Gij gezegenden, die in die verre toekomst zult leven, die wij ons alleen maar kunnen dromen; gij zuiver stralende wezens, die ons op aarde zult opvolgen; wanneer gij terugblikt op ons, arme wilden, die in de grond wroeten voor ons dagelijks brood, die vlees eten en bloed drinken, die in smerige lichamen wonen, waardoor wij iedere dag tot het peil van het dier verlaagd worden, die gekweld worden door pijn en dierlijke neigingen, die vol zitten met somber bijgeloof, omdat wij niets van de natuur weten, die ons nog in haar ketenen geboeid houdt: wanneer gij over ons in boeken leest, wanneer gij er over nadenkt, hoe wij geweest moeten zijn en ons dan met uzelf vergelijkt, bedenkt dan, dat wij het zijn, aan wie gij de grond-

[p. 110]

slagen van uw geluk en grootheid te danken hebt, wij, die nu in onze bibliotheken, laboratoria, sterrenwachten, snijkamers en werkplaatsen het materiaal voor de groei der mensheid gereedmaken.’

Het is gemakkelijk bij deze vurige woorden de schouders op te halen, het is gemakkelijk aan de hand van enige standaardwerken te bewijzen, dat veel van hetgeen Reade beweert op het ogenblik wetenschappelijk niet meer verantwoord is, zijn boek geeft inderdaad een beeld van het menselijk denken op het einde van de negentiende eeuw, maar de liefde, die uit deze bladzijden spreekt, moet iedereen, die ook maar enig inzicht heeft in de vraagstukken van onze eigen tijd, diep ontroeren.