Europa, mijn vaderland

[p. 149]

Vroege bloei, vroeg verval

Nergens is de wisselvalligheid van het menselijk bedrijf duidelijker merkbaar dan in de oude stadjes, die in de loop der eeuwen zo'n grondige gedaanteverwisseling hebben ondergaan, dat men van hun verleden zo goed als niets terugvindt. Steden als Enkhuizen, Kampen, Veere zijn ‘dood’, maar men kan nog precies nagaan, hoe het leven hier geweest moet zijn.

De band met het verleden is niet verbroken. Maar er zijn plaatsen, waar deze band bijna geheel verdwenen is: de stad is een dorp geworden en slechts een enkel gebouw, een naam duidt nog op vroegere glorie.

Een voorbeeld van zo'n volkomen onherkenbaar geworden oude stad is Aardenburg in Zeeuws-Vlaanderen. Aardenburg was reeds in 1621 een ‘dode’ stad, twee derde van zijn omvang werd door de omwalling van dat jaar buitengesloten. Dat deze stad eens veel groter moet zijn geweest ziet men nu eigenlijk alleen nog maar aan de St Bavokerk, die op het ogenblik buiten het eigenlijke centrum ligt, maar die eens waarschijnlijk in het midden van de stad heeft gestaan. Zij is veel te groot voor deze op het ogenblik tamelijk onbelangrijke provincieplaats en vormt het laatste overblijfsel uit een bloeitijd, die reeds vroeg ten einde was.

De kerk werd in September-October 1944, tijdens de opmars van de Geallieerden, voortdurend beschoten en vormde na de bevrijding een ruïne, die er uitzag alsof zij onherstelbaar was.

Bij het grote publiek was de St Bavokerk van Aardenburg in het geheel niet bekend en de schade, die haar is toegebracht, heeft dan ook lang niet zoveel opzien gebaard als bijv. het verlies van de stadhuizen van Middelburg, Sluis of Heusden, van de kerk te Wouw, met haar prachtige houten koorbanken, de kerk van Oirschot, de St Laurens te Rotterdam, de beschadigingen te Groningen, Zutphen of Arnhem.

[p. 150]

Maar voor liefhebbers van oude architectuur was deze kerk enig in haar soort: de kerk bestaat namelijk uit twee delen, het eigenlijke schip met de dwarsbeuk, en het koor, welke elk op zich zelf zeldzaam zijn in ons land.

Het voorste deel van de St Bavokerk te Aardenburg is namelijk een mooi voorbeeld van de in ons land weinig voorkomende Schelde-Gothiek, een vorm van Gothiek, die, zoals de naam reeds zegt, in de buurt van de Schelde werd toegepast en die zich van de ons bekende Gothiek onderscheidt door donkere, blauwgrijze natuursteen, welke in Doornik gevonden wordt, door massieve bouw, door de aanwezigheid van een smalle galerij boven de bogen onder de hoge ramen; als het ware in de muur uitgespaard, die langs de gehele lengte van het schip een versierende arcade vormt, het zogenaamde triforium.

Door zijn eenvoud, en zijn soliditeit, doet deze Gothiek nog denken aan de daaraan voorafgaande, de Romaanse stijl, en de kerken, die deze kenmerken vertonen, zijn dan ook meestal zeer oud. De St Bavokerk te Aardenburg is één der oudste: vermoedelijk uit het begin der dertiende eeuw.

Men moet aannemen, dat Aardenburg, vroeger Rodenborch geheten, in de tijd dat deze kerk gebouwd werd nog zeer welvarend was en die welvaart duurde nog wel bijna tweehonderd jaar, want op het einde van de 14de eeuw werd aan deze toch al grote kerk een koor gebouwd, dat bijna een kerk op zich zelf is. Dit koor harmonieert in het geheel niet met de oude kerk en de veronderstelling is niet ongegrond, dat men langzamerhand de gehele kerk in overeenstemming met dit koor heeft willen bouwen, met andere woorden dat men van plan was de oude kerk af te breken en er een nieuwe, in de stijl van het koor, voor in de plaats heeft willen zetten.

Doch toen men met het koor klaar was, bleek Aardenburgs bloei reeds voorbij te zijn, er was geen geld meer en het plan is nooit uitgevoerd. Was dit wel geschied, dan had Aardenburg's St Bavokerk de grootte gehad van een kleine kathedraal.

[p. 151]

Het eigenaardige van dit koor is de omstandigheid, dat het, volgens dr E.H. ter Kuile (in Duizend jaar bouwen, blz. 291), de oudste hallenkerk is van ons land. Een bouw dus, waarbij de middenbeuk en de zijbeuken van gelijke hoogte, in dit geval niet van dezelfde breedte zijn, elk daarvan overdekt met een afzonderlijk dak.

Noch in de voorlopige lijst van monumenten voor geschiedenis en kunst, noch bij de leiding van het Rijksbureau voor Monumentenzorg wordt echter veel waarde toegekend aan dit koor, zodat de betiteling ‘oudste hallenkerk’ onzeker blijft.

Niettemin was er reden genoeg om deze kerk te herstellen. Dit herstel nam op het einde van 1946 een aanvang onder leiding van architect E.P. Messer, die zijn sporen op dit gebied reeds verdiend heeft door de restauratie van de toren van Ransdorp, het kerkje van Nieuwvliet e.a. Weldra bleek, dat deze St Ravo van Aardenburg nog veel merkwaardiger was dan men had kunnen vermoeden.

Behalve, dat de vloer in de loop der tijden veel hoger was komen te liggen, en men deze weer op het oorspronkelijk niveau terugbracht, zodat de verhouding tussen de machtige donkere pilaren van Doornikse steen tot de lichtere steen van de muren veel harmonischer werd, deed men twee ontdekkingen: bij het herstel van de funderingen merkte men, dat het koor op deze zelfde plaats vermoedelijk twee voorgangers had gehad. Men vond fundamenten van een veel kleiner koor, dat vermoedelijk de oude voorkerk, die van de Scheldestijl, had afgesloten en nog een daaronder, mogelijk van een nog vroeger bouwwerk. Voorts legde men in de voorkerk graven bloot, waarvan de wanden frescoschilderijen vertoonden, die zich nog in uitstekende staat bevonden.

De bloei en ondergang van Aardenburg laten zich aflezen aan deze nieuwe ontdekkingen en als men de nu bescheiden toren op de hoek van het schip en dwarsbeuken bestijgt en over het land kijkt, vraagt men zich af wat het lot van deze stad

[p. 152]

misschien had kunnen worden als ijverige mensen het land rondom niet hadden drooggelegd, als de Gentenaren en zelfs de Rijsselaren, ongetwijfeld jaloers op haar bloeiende handel, deze stad niet hadden verwoest. Want dit land droeg volgens Pirenne, de grote Belgische historicus, het eerst de naam Vlaanderen.

De bewoners van dit Vlaanderen, de Vlamingen waren het, die op het einde van de elfde eeuw in opstand kwamen tegen graaf Arnoud ten gunste van Robert de Fries, en die deze opstand aankondigden door brandende teertonnen, die op staken bevestigd waren. Men weet, zo vervolgt Pirenne, dat de regering van Robert de Fries het begin van een nieuw tijdperk voor Vlaanderen inluidde. De residentie van de Graaf werd verplaatst naar Brugge en sedertdien werd Brugge het centrum van de Vlaamse handel. Aardenburg, in de buurt van Brugge gelegen, begon in die zelfde tijd handel te drijven op de kusten van Engeland, Duitsland en de Baltische landen: het werd een stad van betekenis en bezat een gilde van kooplieden, die de waren uit alle landstreken naar hun stad brachten, vooral Engels linnen, dat in Aardenburg werd bewerkt.

Lang heeft dit niet geduurd: de Vlamingen werden van zeevarende kooplui bankiers, handelsagenten en bemiddelaars. Vlaanderen verloor zijn vloot, vreemde kooplieden brachten hun waren en voeren terug met het in Vlaanderen vervaardigde laken. Alles concentreerde zich nu in Brugge en hoewel Aardenburg nog wel een enkele keer voordeel had bij geschillen die tussen de Brugse en buitenlandse kooplieden gerezen waren, kon het de concurrerende strijd niet volhouden. In de veertiende eeuw reeds vormde het geen zelfstandig centrum meer, doch zag zich gedwongen de producten van zijn lakenweverij naar Brugge te brengen.

In die tijd begon men het koor te bouwen, dat te groot was voor een kerk, die weldra te groot zou zijn voor de langzaam achteruitgaande stad...