Europa, mijn vaderland

[p. 153]

Borduurwerk in steen

Het is waar: wij hebben geen kathedralen. Onze pronkstukken van kerken: de Dom te Utrecht, de Onze Lieve Vrouwenwerk te Maastricht kunnen in haar eenzaamheid niet wedijveren met de machtige steenmassa's in het Rijnland of het kantwerk in Engeland. Als wij een stad naderen, komt het zelden voor, dat de kerk als een indrukwekkend gevaarte des geestes beschermend boven de omliggende huizen der burgerij uitsteekt. De St Bavo te Haarlem is er een mooi voorbeeld van en het zou ons niet verwonderen, dat de schilders uit de 17e eeuw om dat unieke silhouet zo dikwijls een gezicht op Haarlem hebben geschilderd. Maar verder?

Onze kerken zijn mooi, doch een vreemdeling bekend met de krachtige silhouetten in Italië of het geraffineerde lijnenspel in Frankrijk zal niet licht onder de indruk komen.

Ons volk is niet uitbundig: nooit in kwantiteit, zelden in kwaliteit. Wat wij aan schoons hebben, moet ontdekt worden, men moet er moeite voor doen om het te vinden, zowel de buitenlander als de landgenoot gaat er maar al te dikwijls aan voorbij.

Zo is het niet algemeen bekend, dat in het oosten van Groningen, eigenlijk in het noordoosten, in een strook van ongeveer vijftien kilometer langs de lijn van Groningen naar Delfzijl een aantal dorspkerken staat die in hun eenheid van stijl en uitvoerig uniek zijn in Europa.

Het zijn heel simpele gebouwtjes, zo op het eerste gezicht. Ze staan soms zo verscholen tussen de huizen of tussen hoog geboomte, dat men ze pas ziet als men er vlak bij is. Een enkele keer tronen ze op een terp die in Groningen wierde genoemd wordt. Maar je ziet eerst hoe mooi ze zijn als je er vlak bij staat.

De felrode oude baksteen gloeit als de zon er op schijnt en door de voortdurende herhaling van nissen en banden, van vensters en bogen is het net of de metselaar met zijn materiaal heeft willen borduren.

[p. 154]

Langs de gehele kust van Vlaanderen tot de Oostzee treffen we bakstenen kerken aan, maar nergens hebben de eenvoudige werklieden hun fantasie zo beheerst en toch speels uitgeleefd als in Groningen. Echte architecten zijn er natuurlijk niet aan te pas gekomen, hetgeen ook al blijkt uit de constructie. Het begin van de periode, waarin deze kerken ontstonden, valt in de eerste helft van de dertiende eeuw toen men meestentijds een houten overwelving gebruikte, die gedragen werd door dikke muren. Op deze Romaanse bouwtrant volgde de Gothische met stenen gewelven, die veel zwaarder waren.

Vandaar dan ook, dat men de muur ging versterken met steunberen aan de buitenkant van het gebouw. Het merkwaardige is nu, dat de Groningse bouwmeesters wel stenen gewelven metselden, maar geen steunberen aanbrachten. Het gevolg is dan ook geweest, dat enkele van deze gewelven zijn ingestort.

Heel mooi kan men de ontwikkeling aan de hand van de nog bestaande kerken nagaan: de vroege gebouwen zijn tamelijk laag, haast gedrongen van bouw, de versiering is in ronde bogen aangebracht, karakteristiek voor de Romaanse stijl. De latere zijn veel rijziger, hoger, de versiering vertoont spitsbogen, karakteristiek voor de Gothische stijl. De laatste zijn uit het midden, soms uit het einde van de veertiende eeuw, ze zijn niet zo speels meer, bijna formalistisch en kort daarop is men dan ook met de bouw van dit soort kerken opgehouden. De laatste dateren nog van voor 1400: de eigenlijke bloeiperiode duurde slechts honderd jaar.

Het is opvallend, dat aan deze kerken geen torens verbonden waren. Die stonden vrij willekeurig ergens apart, ze zijn vaak kort en dik. Men kan ze beschouwen als stenen klokkestoelen, die niet de functie hebben de plaats van de kerk aan te duiden.

In de kerken zelf vindt men dikwijls primitieve doch ontroerende wandschilderingen (Garmerwolde, Loppersum, Ste-

[p. 155]

dum), die nog niet zo lang geleden aan het licht zijn gekomen en vrij goed bewaard zijn gebleven, omdat ze eeuwenlang met een beschermende laag witkalk bedekt waren.

Men moet reeds van tevoren liefde voor bescheiden schoonheid hebben, wil men door de charme van deze dorpskerkjes getroffen worden, maar als men er een paar gezien heeft, zal men ze allemaal willen zien, juist omdat ze zo op elkaar lijken, juist omdat ze in hun gelijkvormigheid op zo bekoorlijke wijze van elkaar verschillen. Als ze geen wandschilderingen hebben dan zijn ze prachtig gelegen zoals in Westeremden, Leermens en vooral in Marsum, midden op een terp in het land tussen hoog geboomte verscholen met een paar verspreide boerderijen er om heen, als een eiland van bezinning in deze vlakke, strenge streken.

Of in Ten Boer, waar kleine huisjes om het schip geschaard liggen, in Zeerijp of Zuidbroek, hoog tussen zware stammen, in 't Zand of Krewerd, Termunten of Noordbroek, een enkele vervallen, een andere misschien te stevig gerestaureerd, maar steeds toch herkenbaar Nederlands in hun eerlijk en smaakvol toegepast vakmanschap.