Europa, mijn vaderland

[p. 163]

Twee vergeten stadhuizen

In vele historische studies lezen wij dat de achttiende eeuw in ons land een periode was van verval. Onze ‘gouden eeuw’ is dan voorbij, onze rol als grote mogendheid is uitgespeeld, het voorgeslacht heeft enorme schatten vergaard en de nazaten missen de durf voor nieuwe ondernemingen.

Ons wordt voorts medegedeeld, dat het gebrek aan maatschappelijke activiteit samengaat met verval op geestelijk, op cultureel gebied. Terwijl in andere landen de dichtkunst en schilderkunst, de architectuur en de beeldhouwkunst tot verdere ontplooiing komen, blijven wij achter. Na Vondel en Hooft, na Hals en Rembrandt, na Hendrick de Keyser en Jacob van Campen kunnen wij niet meer op grote figuren wijzen.

Deze voorstelling van zaken is in het algemeen wel juist en er valt weinig tegen in te brengen. Onjuist is de indruk welke zij op de onvoorbereide en ongeschoolde lezer maakt, die zich een voorstelling maakt alsof de zo uiterst actieve en ondernemende Nederlanders plotseling een stelletje domoren en luiaards geworden zijn.

De zeventiende eeuw, in onze schoolboekjes zo verheerlijkt, was een tijd, waarin Nederland om welke reden dan ook ver boven zijn stand leefde; in de ontwikkeling van de volkeren zien wij, dat naarmate de verkeersmiddelen beter worden de eenheid, die in staat is zich te handhaven in een grotere wereld, ook steeds groter moet zijn.

In de klassieke oudheid konden tamelijk kleine steden als Athene het opnemen tegen een groot land als Perzië, dat ver af lag en dus een kostbare expeditie uit moest zenden om het te veroveren, in de Middeleeuwen konden steden als Venetië en Florence een rol spelen, in latere tijden waren het landen als Nederland en Portugal.

In de zeventiende eeuw nu werd Nederland in zijn oorlogen

[p. 164]

tegen Engeland en Frankrijk duidelijk getoond, dat de reserves, waar deze rijken uit konden putten, oneindig veel groter waren dan de onze. In het begin van de achttiende eeuw had men de les geleerd, misschien niet bewust, maar onbewust kende men zijn plaats in het bestel van de Europese rijken.

Het besef in een klein land te wonen, dat niet op kon tegen de grote mogendheden, zal met evenveel tegenzin aanvaard zijn als de harde les voor Duitsland na de eerste wereldoorlog, welke het tot eigen schade niet ter harte genomen heeft en voor Engeland en Frankrijk na de tweede wereldoorlog: dat de wereldpolitiek wordt bepaald door de allergrootste staten op aarde.

Dat zulk een besef de geest van een volk beïnvloedt is duidelijk, maar daarom mag men zich zulk een ‘verval’ nog niet al te romantisch voorstellen. Ook in onze veel gesmade achttiende eeuw voeren de Nederlandse schepen nog naar alle werelddelen, werd er niet onverdienstelijk geschilderd en kwamen mooie bouwwerken tot stand.

De bouwkunst van de achttiende eeuw vooral wordt door velen van ons niet op de juiste waarde geschat. Zij is volgens velen niet ‘typisch Nederlands’, ontleend als zij is aan het buitenland, met name Frankrijk. Maar de Nederlandse Renaissance was van oorsprong evenmin ‘typisch Nederlands’ en ook de Gothiek ontstond niet in Nederland.

Oorspronkelijkheid is een mooi begrip, maar daarom is nog lang niet alles wat niet oorspronkelijk is, lelijk of verwerpelijk. De Gothiek is in onze kleine dorpen Nederlands geworden, de Renaissance werd het in onze steden en de stijlen van de achttiende eeuw werden op zulk een eigen wijze in ons land verwerkt dat wij ook hier van een Nederlandse opvatting mogen spreken. Dit alles is gemakkelijk genoeg te bewijzen en men kan ook nu nog talloze frappante voorbeelden aantreffen in onze kleine steden.

In Friesland, waar de Renaissance-stadhuizen van Franeker

[p. 165]

en Bolsward te recht een grote vermaardheid genieten, wordt weinig gesproken over twee prachtige voorbeelden van deze achttiende-eeuwse bouwkunst: de stadhuizen van Sneek en Dokkum. Van deze twee is eerstgenoemd stadhuis wellicht het gaafst, laatstgenoemd het belangwekkendst.

Het Rococo-stadhuis te Sneek staat in een brede straat en heeft een elegante, rijk bewerkte gevel met een monumentale buitentrap, die naar de voordeur leidt. Opvallend is het mooie klokketorentje, dat prachtig in verhouding is met de proporties van de gevel, het geheel maakt een bijna speelse indruk, alsof plotseling een heel zwierige geest door de Snekers is gevaren, toen zij besloten van hun stadhuis een juwelenkistje te maken. En het is inderdaad een juwelenkistje, dat stadhuis, want de raadzaal is geheel in goud en groen uitgevoerd en vormt een bijzonder stijlvol, zij het ook exotisch geheel. Houtsnijwerk en wandschilderingen vertonen nl. voorstellingen uit het Chinese leven. Deze uiting van achttiende eeuwse verfijning, chinoiserie genaamd, treft men elders in Nederland niet aan.

Het geheel is zo smaakvol, dat men niet kan begrijpen, waarom dit raadhuis niet als één van de mooiste monumenten van Nederland wordt beschouwd. Een boek met foto's van alle schilderijen en van al het snijwerk is wel het minste wat men aan dit bouwwerk zou moeten wijden. Beter ware het nog, indien een kunsthistoricus zich tot taak stelde eens na te gaan, welke kunstenaars hier aan het werk zijn geweest, en hoe het kwam, dat zij midden in Friesland, in een kleine stad ten slotte, tot zulk een gave toepassing van een stijl kwamen, waarvan de voorbeelden nergens in de omtrek te vinden zijn.

Een van de redenen wellicht, waarom dit stadhuis niet elk jaar door honderdtallen bezoekers bezocht wordt, is de omstandigheid, dat Sneek verder niet zoveel aantrekkelijks op kunsthistorisch gebied heeft, behalve dan de aardig gelegen Waterpoort.

Deze reden geldt niet voor Dokkum: dit stadje, in een ‘uit-

[p. 166]

hoek’ van Friesland gelegen, bevindt zich in de eerste plaats vlak in de buurt van Frieslands mooiste kerkjes en zelf is het een stadje dat in bekoorlijkheid van bouw kan wedijveren met Enkhuizen en Elburg, Woudrichem en Zaltbommel. Het ligt nog vrijwel geheel in zijn oude wallen en een deel van de molens op de bastions staat er nog, zij het in vervallen staat, maar de brede grachten in het midden van de stad, de vroegere havens, waar eertijds de schepen uit de Oostzee hun waren losten, geven, als men uit de nauwe straten komt, een gevoel van ruimte, zoals men anders in kleine steden niet aantreft, met uitzondering misschien van de onvolprezen markt te Delft.

Op de plaats waar deze grachten overwelfd zijn staan tegenover elkaar een complex prachtige Renaissance-gevels en het Stadhuis. Van buiten is het niet zo mooi als dat van Sneek, maar de plaats is beter gekozen en hoewel hier het torentje wat te groot lijkt in vergelijking met het naar verhouding lage gebouw is het geheel waardig en vooral deftig. Deftig, dit zo mooie, onvertaalbare woord van onze Nederlandse taal, geeft de indruk, die dit gebouw maakt, voortreffelijk weer.

De burgers van Dokkum moeten heel deftig, in kleding en naar de geest geweest zijn toen zij, niet onderdoend voor de Venetianen, de glorie van hun stad in wandschilderingen van D. Reynes lieten symboliseren. De bescheidenheid, een gevoel van verval, was in 1763 in Dokkum nog niet doorgedrondrongen! Vol trots troont de stedemaagd hier, zoal niet als in Venetië op, dan toch vóór de wereldbol boven Neptunus, terwijl Hermes zich reeds in de lucht verheven heeft om nieuwe relaties voor haar aan te knopen.

We kunnen er een beetje vertederd om lachen natuurlijk, om die stoere Dokkumers, die nog niet helemaal begrepen welke rol hun stadje in het wereldbestel zou gaan spelen, maar dan vergeten we, dat vele van deze dromen in lelijke pompeuze ‘kunstwerken’ van verf en steen tot uiting zijn gekomen, terwijl deze kunnen wedijveren met het beste wat

[p. 167]

in die tijd in Italië werd gemaakt, althans de zogenaamde grisailles - de schilderijen geheel in tinten van grijs uitgevoerd, die op vakkundige wijze beeldhouwwerken nabootsen.

Dit ver doorgevoerd ‘illusionisme’, het verwekken van een gezichtsbedrog, moge in onze tegenwoordige tijd een zekere tegenstand ontmoet hebben bij de kunstkenners, het is natuurlijk dwaasheid een schilder te veroordelen, omdat hij zich vermeid heeft in de toepassing van een bepaalde technische vaardigheid.

Want wat telt is niet het feit of wij nu een bepaalde richting meer of minder geslaagd vinden (dit is maar al te vaak een kwestie van mode, die nauw verband houdt met de kunstopvattingen van een bepaalde tijd) maar of de kunstenaar in die richting iets goeds heeft bereikt. En de wandschilderingen van Dokkum geven juist op zo overtuigende, zij het voor ons ook roerende wijze het vertrouwen van zijn burgers in de toekomst van hun stad weer.

Het is niet in de laatste plaats om deze reden, dat de wandschilderingen in het stadhuis van dit mooie, te weinig bekende stadje, ons zo dierbaar zijn.