Europa, mijn vaderland

[p. 175]

De griekse tempels van paestum

Nergens heb ik ooit Griekse tempels lelijker zien staan dan in Paestum. Ze hebben geen voortuintjes, maar anders zou men ze kunnen aanzien voor villa's, want ze staan vlak aan een brede, rechte, zonnige asfaltweg zonder bomen en gedeeltelijk in, gedeeltelijk even buiten zo'n dorp in lintbebouwing, dat we in ons land maar al te goed kennen. Het is juist markt in Paestum, en de dorpsstraat is opgeluisterd met kramen: noga en jumpers en pannen en dekens worden luid schreeuwend aangeprezen en zo nu en dan schallen een aantal luidsprekers door elkaar met van die rauw zingende damesstemmen en dan het geestdriftige gelal van de verkoper er tussen als de plaat is afgedraaid.

De stilte is ver te zoeken en de zee eveneens; als je op je tenen gaat staan, kun je er net in de verte een glimpje van ontdekken en dat heette dan vroeger nota bene Poseidonia, de stad van Poseidon, God van de Zee.

De Grieken moeten zich ditmaal heel erg vergist hebben, toen ze hier in de zesde eeuw voor Christus aan wal stapten en de plek wel iets voor Poseidon vonden. Als men deze plaats ten minste vergelijkt met de ligging van de Poseidon tempel op Sounion aan het uiterste puntje van de Saronische golf op het schiereiland Laurion, dan heeft men het gevoel, dat Poseidon hier landrot geworden is.

Hij moet van zijn hoge en verheven rots in Griekenland in zee zijn gedoken, maar omdat hij al oud was kramp hebben gekregen en toen is hij hier aan land gespoeld.

Maar er zijn hier drie tempels en dat is geen kleinigheid. Nergens in Griekenland, zelfs niet op de Acropolis van Athene, vindt men er zoveel vlak bij elkaar. De hoeveelheid vergoedt dus hier de kwaliteit. En de Poseidontempel is prachtig bruinrood van kleur, als de roest van een heel oude godsdienst. En als ik zijn hoge trappen beklim en de raven vliegen krassend

[p. 176]

weg (het zijn overigens kauwtjes, denk ik, maar in elk geval heel zwarte vogels) dan bekruipt me het gevoel van landelijke plechtigheid dat de Kelten gehad moeten hebben, als ze in Stonehenge of ergens anders hun religieuze mysteries in de open lucht vierden. Ik weet nog steeds niet wat mij en anderen drijft om, zodra maar ergens van een Griekse tempel sprake is, deze te bezoeken. Echt veel aan te kijken valt er niet, zelfs de best geconserveerde zijn toch altijd nog gebouwen zonder dak en veel variatie is er evenmin: sterke, zelfs machtige zuilen in een rechthoek geschaard, soms veertien aan de lange kant, zes aan de korte kant, soms achttien en acht, soms dertien en zes, zoads hier de Poseidontempel, de tempel, die men om een of andere duistere reden de ‘Basiliek’ heeft genoemd en de tempel van Demeter.

Vroeger heb ik wel eens gemeend, dat het aan de plek moest liggen, waar deze tempels zijn neergezet: de Grieken hadden een merkwaardig talent om de natuur met werk van hun geest en hand te verfraaien. Overal waar Griekse tempels staan is de natuur, het land mooier geworden en tevens kwam de tempel het best tot zijn recht.

Volledige harmonie van natuur, ons ‘van nature’ vijandig en de mens, een ‘oplossing’, die wij daarna nooit meer hebben kunnen bereiken. Natuurlijk: mooie plekjes hebben de mensen steeds kunnen vinden, maar hoe ‘mooi’ het bouwwerk was, dat ze neerzetten, nooit wekte het de indruk, dat het mede deel vormde van de grond en toch mensenwerk bleef, dat zich wel degelijk onderscheidde van de omgeving.

In harmonie leven met de natuur en toch geen opgewonden ‘natuuraanbidder’ worden met een rechtzinnige afschuw voor de grote stad, mens blijven en tevens met een geest begenadigd dier, ze leek zo mooi, deze verklaring.

Na Paestum ben ik niet meer zo zeker van mijn zaak: deze tempels liggen niet, ze staan op de grond en hebben er geen deel aan. De historie, de oude Grieken met Pericles en Herakleitos,

[p. t.o. 176]

De tempels bij Paestum

[p. t.o. 177]

De tempel van Venus en Rome met het Colisseum

[p. 177]

met Sophocles en Periander met Aphrodite en Apollo? De prachtige harmonie der lijnen, de verhoudingen? Het is alles aesthetiek en mensenpraat, getheoretiseer van een verlate Renaissancist, een man die de bus van de tijd heeft gemist.

Ik loop over de met bloemen en kruiden bezaaide weg van blauwe, onregelmatig elliptische stenen, ik laat me vallen in het gras, waar de geur van de thijm me omgeeft, ik kijk in de zon en tegen de grijze bergen op de achtergrond, ik volg de onrustige, zwarte vogels en de eenzame wandelaar, een man, die wegens een of ander gebrek moeizaam rondstrompelt, maar die zwijgend en met een zekere tevreden verbetenheid van de ene tempel naar de andere gaat en zich geen ervan wil ontzeggen.

Waarom vindt hij het hier mooi? Waarom voelt hij zich hier gelukkig? Zijn het de haastig voorbijschietende hagedissen, de bijna uitgewiste opschriften, de oprijzende en toch zo stug steunende zuilen?

Waarom Paestum ook nog, dat stiefkind van Poseidon, ontvolkt omdat op deze barre vlakte de malaria woedde en dat de Saracenen wel zo goed waren in 871, een hoogst willekeurig jaar, te verwoesten?

Maar, omgekeerd, waarom ik? De vragensteller, de bewustworder, de onruststoker. Zo, op mijzelf scheldend, dan prevelend, dan de woorden slechts in gedachten vormend, en dan niet meer denkend, loop ik langzaam over het bloeiende witte, roze en gele veld, beklim de stylobaten, zoek naar de pronaos en kijk naar de zware en toch zo licht zwevende architraven en alle raadselen zijn ineens opgelost bij gebrek aan verdere belangstelling.